Τίτλος: Ερυθραία. Ένας ευλογημένος μικρόκοσμος στην καρδιά της Ιωνίας
Συγγραφέας: ΜΑΡΙΑΝΝΑ ΚΟΡΟΜΗΛΑ, ΘΟΔΩΡΗΣ ΚΟΝΤΑΡΑΣ
Έτος Έκδοσης: 1997
ISBN: 960-85142-8-2
Διαθεσιμότητα: εξαντλημένο
Συλλογικός τόμος, σε συνεργασία με ερευνητική ομάδα στο πλαίσιο του Αρχείου του Πανοράματος
Έκδοση της Πολιτιστικής Εταιρείας Πανόραμα (Αθήνα 1997)
Συμμετέχουν με άρθρα: Μάχη Καρανίκη, Καδιώ Κολύμβα, Θεώνη Πετροπούλου, Γιώργος Παλυβίδας, Θεόφιλος Προδρόμου.
Σελίδες 220. Η έκδοση συνοδεύεται από 225 φωτογραφίες (φωτογράφοι: Βασίλης Δουβετζίδης, Μανώλης Καζαμίας, Γιώργος Παλυβίδας, Θεόφιλος Προδρόμου) και φωτογραφικό υλικό Αρχείων. Επίσης υπάρχουν λεπτομερείς χάρτες κατασκευασμένοι για την έκδοση.
Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου: «Η περιήγηση στην Ερυθραία, εβδομήντα πέντε χρόνια μετά την Καταστροφή, δεν είναι απλώς μια προσπάθεια καταγραφής των όσων διασώθηκαν επί τόπου, σε μια χώρα που εκσυγχρονίζεται με ανεξέλεγκτους ρυθμούς την τελευταία δεκαπενταετία. Είναι μια σπουδή στις αντοχές της μνήμης. Γιατί, πέρα από τα σημαντικά επιτεύγματα της Αρχαιολογίας, η Ερυθραία υπάρχει όσο θα υπάρχουν εκείνοι που γεννήθηκαν εκεί. Αυτοί μας καθοδήγησαν μας ‘έδειξαν’ τον τόπο μας ακολούθησαν σε κάθε βήμα μας υποχρέωσαν να φωτογραφήσουμε και να καταγράψουμε το κάθε τι, με κάθε λεπτομέρεια, μην τύχει και ξεχαστεί ένα πηγάδι, μια μυγδαλιά στην άκρη του περιβολιού, ένα νεύμα, μια μυρωδιά. Όλα σώζονται εκεί, γιατί αυτοί που βρίσκονται εδώ δεν εγκατέλειψαν ποτέ τη μάνα γη. Την έφεραν μαζί τους, όπως την ηλακάτη της Αθηνάς, κι όταν τους δείχναμε τις φωτογραφίες από τις ερειπωμένες εκκλησίες ή αυτές που γίνανε τζαμιά, σινεμά, αποθήκες, έκαναν το σταυρό τους και ασπάζονταν το τυπωμένο χαρτί. Φώναζαν τη γειτόνισσα να δει τον μύλο του πεθερού της, τσακώνονταν για τον ιδιοκτήτη του τάδε αγκιναρότοπου που συνόρευε με το μπαχτσεδάκι εκείνου του μακαρίτη ή του άλλου κι έβγαζαν κραυγές απελπισίας κάθε φορά που έβλεπαν τα φοβερά καλώδια του ηλεκτρικού να κρέμονται μπροστά στα παράθυρα της τάδε θειάς ή της συμπεθέρας.
Σε αυτούς ανήκει αυτή η καταγραφή, γιατί αποτυπώσαμε τη μνήμη τους. Ας μείνει κάτι πριν χαθεί ο τελευταίος μάρτυρας μιας ζωής τριών χιλιάδων χρόνων σε ένα ευλογημένο μέρος που το έλεγαν Ερυθραία και βρισκόταν στην καρδιά της Ιωνίας, ανάμεσα στη Σμύρνη και τη Χίο, τη Σάμο, την Έφεσο, τη Φώκαια και την αιολική Λέσβο».
Αυτά γράφαμε το 1997, υπολογίζοντας το επερχόμενο τέλος της προφορικής παράδοσης και της βιωματικής ιστορίας. Αυτό που δεν είχαμε υπολογίσει ήταν ότι μαζί με τη μνήμη (τους τελευταίους επιζώντες) θα χάνονταν τόσο γρήγορα και τα μνημεία. Η λαίλαπα της κατασκευής τουριστικών και παραθεριστικών κέντρων στα αιγαιακά παράλια, η μανία της ανακαίνισης-αναπαλαίωσης, η μόδα του φολκλορισμού και της γραφικότητας αλλοίωσαν τα πάντα μέσα σε λιγότερο από δεκαπέντε χρόνια. Το βιβλίο, αποτέλεσμα της επιτόπιας έρευνας στην Τουρκία και της προέκτασής της στην Ελλάδα, υπό την καθοδήγηση του Θ. Κοντάρα για το Αρχείο του Πανοράματος, διέσωσε τουλάχιστον την φυσιογνωμία του βιωμένου περιβάλλοντος. Να σημειωθεί ότι το Α.ΠΑΝ. διαθέτει άλλες 650 αδημοσίευτες φωτογραφίες από τις επιτόπιες καταγραφές του 1997.