ΑΠΑΝ - Πολιτιστική Εταιρία ΠΑΝΟΡΑΜΑ

Η αρχαία Κερύνεια και η Κερύνεια ΙΙ

Μια συναρπαστική ιστορία. Το χρονικό ενός αρχαίου πλεούμενου που βυθίστηκε πριν από 2.300 χρόνια μισό μίλι έξω από το λιμάνι της Κερύνειας και για αυτό ονομάστηκε από τους μελετητές Κερύνεια, αλλά και το χρονικό της ανέλκυσης του από τον βυθό της θάλασσας της Κύπρου, της συντήρησής του, της μελέτης του, της αποκατάστασής του και της αιχμαλωσίας του, όπως και το χρονικό της ναυπήγησης ενός ακριβούς αντιγράφου που ταξίδεψε από τον Πειραιά στην Κύπρο και πίσω στον Πειραιά, καλύπτοντας 1.500 μίλια. Μια άκρως ελκυστική ιστορία. Γνωστή, αλλά πάντα επίκαιρη για πάρα πολλούς λόγους. Ένας από αυτούς, ο κυριότερος, είναι ότι η Κερύνεια εξακολουθεί να είναι κατεχόμενη μετά την τουρκική εισβολή στην Κύπρο τον Ιούλιο και Αύγουστο του 1974. Ένας άλλος λόγος είναι τα «Ποσειδώνια 2018», που συμπληρώνουν φέτος τα πενηντάχρονά τους και ολοκληρώνουν την Παρασκευή 8/6 την εξαιρετικής σημασίας έκθεση που οργανώνουν ανά διετία στην Ελλάδα κι είναι το μεγαλύτερο ναυτιλιακό γεγονός σε διεθνές επίπεδο. Μια ναυτική έκθεση σε μια χώρα που πρωτοταξίδεψε στο Αιγαίο πριν από 10.000 ή 11.000 χρόνια κι έκτοτε ταξιδεύει στα πέρατα της οικουμένης … 

Ολκάς. Που σημαίνει: εμπορικό ιστιοφόρο. Μια ολκάδα ήταν και η Κερύνεια. Ναυπηγημένη γύρω στα 389 π.Χ., όπως απέδειξε η εξέταση των ξύλων που έκανε η Αμερικανική Αρχαιολογική Αποστολή του Πανεπιστημίου της Πενσυλβάνια (με τη μέθοδο του Άνθρακα 14). Ένα τυπικό μεσαίου μεγέθους πλεούμενο μήκους 14,30 μ, κατασκευασμένο από χαλεπινή πεύκη. Το κέλυφός του ήταν συγκροτημένο από πελεκητές σανίδες ενωμένες με τένοντες και εντορμίες (μόρσα) και ενισχυόταν εσωτερικά με διάσπαρτους ανισομήκεις νομείς. Στο εσωτερικό του είχε ένα πρόσθετο δάπεδο. Δεν είχε κύριο κατάστρωμα αλλά δύο ακραία (στην πλώρη και στην πρύμνη). Έφερε ένα μεγάλο ιστίο, για την προώθησή του, με πλήθος τροχαλιών, για τον ευχερή χειρισμό του, και τέσσερα κουπιά για μικροελιγμούς κατά τον ελλιμενισμό του. Η πλοήγηση επιτυγχανόταν με τα δύο μεγάλα κουπιά της πρύμνης.

Η Κερύνεια έκανε πολλά ταξίδια. Πάρα πολλά. Γνώρισε πάμπολλα λιμάνια της Ανατολικής Μεσογείου και του Αιγαίου. Έζησε τις κοσμοϊστορικές αλλαγές που συνέβησαν τον καιρό του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Γέρασε στις θάλασσες. Υπέστη τρεις φορές ορισμένες επιδιορθώσεις και συνέχισε να ταξιδεύει, ώσπου μια μέρα, γύρω στα 285 π.Χ., έχοντας καβατζάρει τα ογδόντα ή και ενενήντα της, δεν κατάφερε να μπει στο λιμάνι της Κερύνειας. Γεράματα, πειρατική επίθεση ή καιρικές συνθήκες; Όποια και να ήταν η αιτία, η γριά Κερύνεια βούλιαξε. Από το σκαρί χύθηκαν στον βυθό πολλοί από τους 404 αμφορείς που μετέφερε. Ήταν όλοι οξυπύθμενοι, αγγεία για ροδίτικο και σαμιακό κρασί με μυτερό πάτο για να μπορούν να τοποθετηθούν μέσα σε άμμο ή ίσως ανάμεσα σε κλαδιά ή ακόμα σε ειδικές κατασκευές με σειρές από τρύπες, ώστε να παραμένουν σε σταθερή θέση στη διάρκεια της μεταφοράς. Αλλά η Κερύνεια μετέφερε κι άλλα εμπορεύματα: 29 μυλόπετρες καμωμένες από ηφαιστειακή πέτρα της Νισσύρου και κιούπια με χιλιάδες αμύγδαλα και σύκα. Σε εκείνο το τελευταίο ταξίδι είχε τέσσερις άντρες πλήρωμα, έναν καπετάνιο, που θα ήταν ίσως και ο έμπορος, και τρεις ναύτες. Έτσι τουλάχιστον υπολογίζουν οι μελετητές, επειδή βρέθηκαν τέσσερα κουτάλια, τέσσερα πιάτα, τέσσερα κύπελλα.

Πέρασαν χρόνοι και καιροί. Πρωί του Σαββάτου 20 Νοεμβρίου του 1965 ταξίδευε με το σπογγαλιευτικό του ο Κερυνειώτης δύτης Ανδρέας Καριόλου. Τραμουντάνα. Μέσα στην καταχνιά και τον δυνατό παφλασμό των κυμάτων, ο Ανδρέας διέκρινε να αναδύεται από τον βυθό ο λόφος που είχαν σχηματίσει οι ροδιακοί αμφορείς. Έμεινε εκστατικός. Αλλά η αιφνίδια καταιγίδα τον υποχρέωσε να ανέβει αμέσως στο σκάφος του, για να το απομακρύνει από τους βράχους της κοντινής Χρυσοκάβας, δίχως να βάλει κάποιο σημάδι. Στα δύο επόμενα χρόνια, ο «Αρρής» όπως τον έλεγαν χαϊδευτικά οι φίλοι του, έκανε πάνω από 400 καταδύσεις στα Α-ΒΑ του λιμανιού της Κερύνειας για να εντοπίσει το ναυάγιο.

Αύγουστο του 1968 άρχισε η επόμενη φάση. Μια εξαιρετικά σημαντική επιστημονική εκστρατεία για την ανέλκυση και τη μελέτη του καλύτερα διατηρημένου αρχαίου ναυαγίου στον κόσμο. Η Κυπριακή κυβέρνηση έδωσε άδεια για να ερευνηθεί πιο συστηματικά η περιοχή και η ομάδα των αμερικανών αρχαιολόγων με επικεφαλής τον καθηγητή Michael Katzev, με την οικονομική ενίσχυση αμερικανικών ιδρυμάτων, επέστρεψε στην Κερύνεια με 40 αρχαιολόγους, μηχανικούς, αυτοδύτες, φωτογράφους κ.ά. από 12 χώρες για να ξεκινήσει το έργο της ανασκαφής, μεταφοράς στην επιφάνεια, συντήρησης και έκθεσης των ευρημάτων. Για τη συναρμολόγηση του πλοίου κλήθηκαν ειδικοί σε θέματα ναυπηγικής, με επικεφαλής τον J. Richard Steffy, απεσταλμένο της ΟΥΝΕΣΚΟ, οι οποίοι επί τέσσερα χρόνια προσπαθούσαν να ταυτίσουν τα κομμάτια και να τα τοποθετήσουν στην σωστή θέση.
Τα συμπεράσματα από τη μελέτη όλων των ευρημάτων, όπως και οι μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν τόσο για τη συντήρηση όσο και τη μελέτη, αποτέλεσαν τη βάση της υποβρύχιας αρχαιολογίας διεθνώς και 
σε μεγάλο βαθμό της μελέτης της ναυτικής ιστορίας. Τα επτά χάλκινα νομίσματα, όπως και η ακριβής χρονολόγηση της κοπής των αμυγδάλων, προσέφεραν στοιχεία για να υπολογιστεί το τέλος των ταξιδιών της Κερύνειας, που είχε στο μεταξύ εκτεθεί επανασυναρμολογημένη στο Κάστρο της ιστορικής πολιτείας. Φαίνεται, λοιπόν, ότι για να «σωθεί» ένα αρχαίο πλοίο, πρέπει να ναυαγήσει…

Ιούλιος του 1974. Πραξικόπημα εναντίον του Μακαρίου, προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας. Πέντε ημέρες αργότερα: η τουρκική εισβολή. Η Κερύνεια εγκλωβισμένη στο Κάστρο*. Η οικογένεια του Καριόλου εγκλωβισμένοι στο ξενοδοχείο Dome της Κερύνειας μαζί με εκατοντάδες άλλους Κερυνειώτες, όπου παρέμειναν επί μήνες.

Το 1982, ο Χάρης Τζάλας, πρόεδρος του Ελληνικού Ινστιτούτου Προστασίας Ναυτικής Παράδοσης, έχοντας σηκώσει γη και ουρανό, είδε το όνειρό του να πραγματοποιείται: στο ναυπηγείο του Μανώλη Ψαρρού στο Πέραμα άρχισε να χτίζεται η «νέα Κερύνεια», ένα ακριβές αντίγραφο της αρχαίας ολκάδας, που ονομάστηκε Κερύνεια ΙΙ. Σκοπός ήταν να ταξιδέψει ξανά στις ίδιες θάλασσες το νέο σκαρί κι όχι να κλειστεί σε κάποιο μουσείο. Στο μεταξύ, είχαν ήδη κατασκευαστεί δύο μικρά ομοιώματα για το Ναυτικό Μουσείο του Αιγαίου, όπου χρησιμοποιήθηκαν όλα τα στοιχεία από τη μελέτη του αρχαίου πλοίου κι έγιναν πολλές δοκιμές σε μικρή κλίμακα για να λυθούν επί μέρους προβλήματα, όπως ο τρόπος ασφαλούς τοποθέτησης των αμφορέων. Ύστερα από τρία χρόνια και με τη συνεργασία όλων των παραγόντων και την εμπειρία του Ψαρρού, η Κερύνεια ΙΙ απέπλευσε στις 6 Σεπτεμβρίου του 1986 από τον Πειραιά για την Κύπρο με καπετάνιο τον Αντώνη Βασιλειάδη κι έκανε πολλούς ενδιάμεσους σταθμούς. Την είχαν φορτώσει με όλο το αρχικό της φορτίο, μόνο που, καθώς διευκρίνισε ο Τζάλας, δεν χώρεσε όλους τους αμφορείς γιατί φαίνεται ότι το αρχαίο πλεούμενο ήταν πιο βαθύ. Το 1987 επέστρεψε στον Πειραιά, έχοντας διανύσει 1.500 μίλια.
Στο ταξίδι της επιστροφής την καπετάνευε ο Γλαύκος Καριόλου, γιος του Ανδρέα και πρώην δήμαρχος Κερύνειας. Αλλά ο πατέρας του, ο θρυλικός καπετάν Ανδρέας Καριόλου, γιός του Ματθαίου από τον Καραβά και της Θρακιώτισσας προσφυγοπούλας από τη Στράντζα, δεν ζούσε πια. Πνίγηκε στα κυπριακά νερά, για να σώσει έναν Καναδό στρατιώτη της Ειρηνευτικής Δύναμης, ο οποίος είχε εγκαταλειφθεί μετά από καταδυτικό ατύχημα στα ανοιχτά του κόλπου Λάρνακας.

Ύστερα από το θαλασσινό της ταξίδι, η Κερύνεια ΙΙ μεταφέρθηκε σε διάφορες πόλεις σε όλον τον κόσμο. Ένα μήνυμα από την κατεχόμενη Κερύνεια, που έφτασε μέχρι τις ΗΠΑ και την Ιαπωνία. Ένα πλοίο φορτωμένο περιπέτειες, φουρτούνες, προσφυγιές, άθλους, μικρές και μεγάλες ιστορίες, επιστημονικά επιτεύγματα και ηρωισμούς.

Αυτή η δεύτερη «Κερύνεια» κατέληξε στο κυπριακό Μουσείο «Θάλασσα» της Αγίας Νάπας. Ενώ ομοιώματά της αρχαίας βρίσκονται και στο Ναυτικό Μουσείο του Αιγαίου στη Μύκονο και στο «ΝΟΗΣΙΣ» Κέντρο Διάδοσης Επιστημών & Μουσείο Τεχνολογίας στη Θεσσαλονίκη και σε πολλά άλλα μουσεία στην Ελλάδα και στα πανεπιστήμια όλου του κόσμου.

*Και μία εντελώς άγνωστη και εξαιρετικά συγκινητική ιστορία: Το 1975, η Κυπριακή κυβέρνηση διέθεσε στους Τούρκους κατακτητές, μέσω της ΟΥΝΕΣΚΟ, 8.000 κυπριακές λίρες για την τοποθέτηση κλιματισμού στην αίθουσα του Κάστρου της Κερύνειας, όπου φυλάσσεται το αρχαίο σκαρί, ώστε να μην καταστραφεί το ξύλο από τις αλλαγές της θερμοκρασίας. Δυστυχώς και από αυτό το μουσείο, σύμφωνα με το τουρκοκυπριακό περιοδικό ORTAM (18.07.1985), έχουν κλαπεί αντικείμενα.