Μια «αιολική τανάλια» έφερε τη νίκη στη Σαλαμίνα πριν από 2.500 χρόνια
Από την εφημερίδα Η Καθημερινή (21 Σεπτ. 2020) στη σελίδα «Επιστήμη»
άρθρο του Γιάννη Ελαφρού
Όταν γύρω στις 10 το πρωί άρχισε να φουσκώνει η θαλασσινή αύρα, η «μπουκαδούρα» που λένε και σήμερα οι ψαράδες της περιοχής, ήταν πολύ αργά για τον περσικό στόλο για να αποφύγει την παγίδα στην οποία είχε πιαστεί. Πριν από 2.500 χρόνια, σε μία από τις πιο κρίσιμες μάχες στην Ιστορία της ανθρωπότητας, στη Ναυμαχία της Σαλαμίνας, ένας συνδυασμός ανέμων λειτούργησε ως θανάσιμη «αιολική τανάλια» και έπαιξε ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στη νίκη των Ελλήνων. Η ευφυΐα του Θεμιστοκλή οδήγησε τον ισχυρότατο στόλο των Περσών στο στενό μεταξύ Σαλαμίνας και Αττικής, αξιοποιώντας άριστα όχι μόνο τη γεωγραφική διαμόρφωση, αλλά και την κλιματολογία της περιοχής.
Καθώς πλησιάζει η επέτειος των 2.500 χρόνων από τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας (πραγματοποιήθηκε εντός του τελευταίου δεκαημέρου του Σεπτεμβρίου) μια νέα επιστημονική δημοσίευση έρχεται να φωτίσει και να τεκμηριώσει καλύτερα την επίδραση των καιρικών φαινομένων στην εξέλιξη της αναμέτρησης. Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Atmosphere τον περασμένο μήνα, με τίτλο «Ο ρόλος του καιρού στη διάρκεια της ελληνο-περσικής Ναυμαχίας της Σαλαμίνας στο 480 π.Χ.», από τους Χρήστο Ζερεφό, Σταύρο Σολωμό, Δημήτρη Μελά, Γιάννη Καψομενάκη και Χρήστο Ρεπάπη. Τα πλέον σύγχρονα κλιματολογικά μοντέλα αποκωδικοποιούν λεπτομέρειες μιας ναυμαχίας της αρχαιότητας, βάζοντάς μας σε μια «μηχανή του χρόνου» για να δούμε πώς εξελίχθηκε η ναυμαχία.
Παγίδα
«Ο Θεμιστοκλής γνώριζε πως στα τέλη Σεπτεμβρίου από τις πρώτες πρωινές ώρες φυσούσε στην περιοχή βορειοδυτικό αεράκι, το οποίο μετά τις 10 π.μ. στρεφόταν σε νοτιοανατολικό, καθώς τότε επικρατούσε η θαλασσινή αύρα. Ο νοτιοανατολικός άνεμος σιγά σιγά δυνάμωνε στη διάρκεια της ημέρας. Ο Αθηναίος στρατηγός ήθελε να παγιδεύσει τους Πέρσες στα στενά και ανάμεσα στα δύο αέρια κύματα, τα οποία θα λειτουργούσαν ως τανάλια που θα τους συνέτριβε. Το ένα σκέλος της τανάλιας ήταν ο ΒΔ άνεμος που έσπρωξε αρχικά τον ελληνικό στόλο, το άλλο σκέλος ήταν ο ΝΑ άνεμος που εγκλώβισε τον περσικό», λέει στην «Κ» ο καθηγητής και ακαδημαϊκός Χρήστος Ζερεφός, επόπτης του Κέντρου Ερεύνης Φυσικής της Ατμοσφαίρας και Κλιματολογίας της Ακαδημίας Αθηνών.
Η μέρα ξημέρωσε με αίθριο καιρό. Ο Αισχύλος, που μετείχε στη ναυμαχία, γράφει πως είχε ηλιοφάνεια, άρα δεν υπήρχαν ειδικές καιρικές συνθήκες, στην περιοχή έδρασαν ο «ετήσιος» άνεμος (όπως ονόμαζαν οι αρχαίοι Ελληνες το μελτέμι) και η θαλάσσια αύρα, η αποκαλούμενη από τους αρχαίους «τροπαία». «Στην περιοχή της Ελευσίνας και της Σαλαμίνας τα μελτέμια δρουν ως βόρειοι-βορειοδυτικοί άνεμοι, ενώ στο Αιγαίο είναι βόρειοι–βορειοανατολικοί.
Στα τέλη Σεπτεμβρίου έχουν μια ειδική συμπεριφορά. Από την άλλη, περίπου στις 10 π.μ. σηκώνεται θαλάσσια αύρα από τον Σαρωνικό, που στην περιοχή της μάχης φυσάει από νοτιοανατολικά. Ολα αυτά τα γνώριζε πολύ καλά ο Θεμιστοκλής», λέει ο κ. Ζερεφός.
Ο ελληνικός στόλος κινήθηκε αργά από το πρωί έχοντας ούριο άνεμο τον βορειοδυτικό. Δεν βιάζονταν, στόχος ήταν να ξεκινήσει η μάχη περί τις 10 π.μ., που ο καιρός γυρίζει. Αφότου ξεπρόβαλαν τα ελληνικά πλοία, έπειτα από λίγο οπισθοχώρησαν, κωπηλατώντας ανάποδα (προς τα πίσω), αλλά με την πλώρη πάντα προς τον περσικό στόλο. Οι Πέρσες νόμισαν πως οι Ελληνες υποχωρούν μπροστά στον πολύ ισχυρότερο στόλο τους και όρμησαν να τους καταδιώξουν, μπαίνοντας στην παγίδα.
Ο άνεμος αλλάζει
«Γύρω στις 10 π.μ. άρχισε να φυσάει ο νοτιοανατολικός άνεμος. Ο άνεμος αυτός δεν ήταν πολύ ισχυρός, αιφνιδίασε όμως τους Πέρσες και τους συμμάχους τους και είχε δύο συνέπειες: Πρώτον, έστριψε τα περσικά πλοία και αποκάλυψε τα πλευρά τους στις αθηναϊκές και ελληνικές τριήρεις, που με τα ισχυρά έμβολά τους άρχισαν να τα πλήττουν. Δεύτερον, προκάλεσε κυματισμό και κλυδωνισμό των σκαφών, ειδικά των περσικών που ήταν πολύ πιο ογκώδη και ψηλά από τα ελληνικά, με αποτέλεσμα οι πολυπληθείς τοξότες του περσικού στόλου να χάνουν την ισορροπία τους και μην μπορούν να βρουν στόχο», εξηγεί ο ακαδημαϊκός.
Καθώς οι ελληνικές τριήρεις εμβολίζουν με ορμή και βουλιάζουν τα περσικά πλοία, αυτά συνωστίζονται και καταστρέφονται. Ο πανικός μεγαλώνει τη σύγχυση, ενώ ο ΝΑ άνεμος που έχει δυναμώσει προς το μεσημέρι δεν αφήνει τα περσικά πλοία να υποχωρήσουν. Η καταστροφή επεκτείνεται και γίνεται μαζική. Βούλιαξαν περίπου 200 από τα 1.207 πλοία των Περσών και των συμμάχων τους, σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές –οι σύγχρονοι ιστορικοί θεωρούν πως πρέπει να παρατάχθηκαν 600-800–, ενώ οι Ελληνες έχασαν 40 από τις 378 τριήρεις.
Αργά το απόγευμα θα πέσει ο ΝΑ άνεμος και θα μπορέσει ό,τι απέμεινε από τον μεγαλοπρεπή στόλο του Ξέρξη να υποχωρήσει. Οσο για τα συντρίμμια του, αυτά θα σκορπίσουν στις ακτές του Σαρωνικού, με τους ιστορικούς να λένε πως οι οικογένειες είχαν για μήνες ξύλα για την εστία τους.
«Ολα αυτά τα περιγράφει ο Αισχύλος στην τραγωδία του “Πέρσες”, με τον αγγελιαφόρο να περιγράφει ώρα-ώρα την εξέλιξη της μάχης. Είναι συγκλονιστικό να διαβάζεις στον Αισχύλο, σε ένα έργο υψίστης τέχνης, την καταγραφή των μετεωρολογικών συνθηκών. Το μεγαλείο της φύσης και της τέχνης μαζί. Αντίστοιχες αναφορές υπάρχουν στον Ηρόδοτο και στον Πλούταρχο», σημειώνει ο κ. Ζερεφός.
Δύσκολη απόφαση
Η απόφαση της συμμαχίας των ελληνικών πόλεων-κρατών να δώσουν τη μάχη στη Σαλαμίνα δεν ήταν εύκολη. Υπήρχαν πολύ έντονες διαφωνίες, με τους Σπαρτιάτες και τους Κορινθίους να προτείνουν ως πεδίο σύγκρουσης τον Ισθμό, έτσι ώστε να μπορούν να υποχωρήσουν οι ελληνικές δυνάμεις στην Πελοπόννησο. Οι Αθηναίοι επέμεναν στη Σαλαμίνα, προφανώς γιατί εκεί είχε καταφύγει ο πληθυσμός της πόλης, που είχε καεί από τον Ξέρξη. Μάλιστα σε μια στιγμή έντασης, όταν ο Σπαρτιάτης στρατηγός Ευρυβιάδης σήκωσε το ραβδί του για να κτυπήσει τον Θεμιστοκλή, εκείνος είπε ψύχραιμος την περίφημη φράση «Πάταξον μεν, άκουσον δε»!
«Οι αρχαίοι είχαν γνώση των μελτεμιών ή ετησίων ανέμων, τα περιγράφει εξαιρετικά ο Αριστοτέλης στα «Μετεωρολογικά». Επίσης έχουμε το έργο του Θεόφραστου. Πάνω σε αυτές τις καταγραφές δούλεψε η ομάδα μας χρησιμοποιώντας μοντέλα πολύ σύγχρονα, που δίνουν αποτελέσματα με μεγάλη ακρίβεια λίγων μέτρων. 
Με βάση αυτά μπορέσαμε να αναπαραστήσουμε ακόμα και το πώς έστριβε ο άνεμος το πλοίο», εξηγεί ο καθηγητής.
Καθόρισε την πορεία του πολιτισμού
Μπορούμε όμως να κατανοήσουμε τις καιρικές συνθήκες πριν από 2.500 χρόνια με σημερινά δεδομένα; «Το γεωγραφικό υπόβαθρο παραμένει κοινό, η καταγραφή των καιρικών συνθηκών τότε προσομοιάζει με τη σύγχρονη. Η υπόθεση αυτή μας απασχολεί χρόνια τώρα. Πήγαμε στον χώρο, περπατήσαμε, μιλήσαμε με τους ψαράδες, μπήκαμε στα μοντέλα. Δεν είναι απλή υπόθεση», υπογραμμίζει ο κ. Ζερεφός. «Αξίζει να ξανασκεφθούμε σήμερα τη σημασία της Ναυμαχίας της Σαλαμίνας. Η νίκη του ελληνικού στόλου ήταν καθοριστική για την πορεία του πολιτισμού, για την ανάπτυξη του αρχαίου ελληνικού πνεύματος και την επίδρασή του ευρύτερα. Οχι γιατί οι Πέρσες δεν είχαν πολιτισμό, αλλά η ιστορία θα είχε ακολουθήσει άλλες ατραπούς», τονίζει ο ακαδημαϊκός κ. Ζερεφός.