ΑΠΑΝ - Πολιτιστική Εταιρία ΠΑΝΟΡΑΜΑ

Μετρώντας τις ημέρες, τώρα, παλαιά, παλαιότερα 

Κι όμως έγινε κι αυτό! Μετά από μια κάποια μέρα του 1582, δεν ξημέρωσε η επομένη, αλλά πήδηξε το ημερολόγιο και, ξαφνικά, ο κόσμος ξύπνησε έντεκα ημέρες αργότερα ενώ είχαν μεσολαβήσει μόνο μερικές νυχτερινές ώρες. Κι έτσι, ούτε λίγο ούτε πολύ, η Πέμπτη 4 Οκτωβρίου εκείνης της χρονιάς ακολουθήθηκε από την Παρασκευή 15 Οκτωβρίου του 1582!
Τι είχε συμβεί;
Ο μεταρρυθμιστής Πάπας Γρηγόριος ΙΓ΄ είχε αποφασίσει να ανανεώσει το Ιουλιανό Ημερολόγιο, δηλαδή τον παλαιό τρόπο μέτρησης του ημερολογιακού χρόνου, που κρατούσε από την 1η Ιανουαρίου του 45 π.Χ., και να υιοθετήσει το νέο σύστημα, το οποίο είχε εντοπίσει τη διαφορά των έντεκα ημερών που είχαν «χαθεί» στη διάρκεια των δεκαεπτά αιώνων.
Η μέτρηση του χρόνου είναι μία από τις πιο αδυσώπητες πτυχές του ανθρώπινου βίου. Αλλά είναι και απολύτως απαραίτητη. Ο ηγεμονικός Ιούλιος Καίσαρας θέλησε να αφήσει και σε αυτή την τόσο καίρια υπόθεση το αποτύπωμά του. Κάλεσε διάσημους Έλληνες αστρονόμους και μαθηματικούς, για να μελετήσουν το ζήτημα και να προτείνουν ένα νέο ημερολόγιο. Ανάμεσά τους ήταν και ο ξακουστός Σωσιγένης ο Αλεξανδρεύς, τον οποίο αναφέρει ο Πλίνιος. Ο Πλίνιος αναφέρει και το οπάλ, τον ημιπολύτιμο λίθο που στα αρχαία ελληνικά ονομάζεται «οπάλλιος» και στα λατινικά ‘opalus’, και φαίνεται ότι η λέξη προέρχεται από τα σανσκριτικά. Το οπάλ, εισηγμένο στον ελληνορωμαϊκό κόσμο μέσω Αζοφικής και Κιμμερίου Βοσπόρου / Στενά του Κερτς, είναι ο λίθος όσων γεννήθηκαν τον Οκτώβριο –όπως και το Γρηγοριανό Ημερολόγιο.
Το Ιουλιανό Ημερολόγιο χρησιμοποιήθηκε από τους επίσημους ρωμαϊκούς φορείς σε όλη την Αυτοκρατορία, ενώ, παράλληλα, οι πάντες διατήρησαν τα δικά τους ημερολόγια και χρονολόγια. Στην Ανατολή, μάλιστα, χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον το Σελευκιδικό Ημερολόγιο (το Anno Graecorum, όπως λεγόταν λατινικά) του οποίου το πρώτο έτος αντιστοιχούσε με το 311 π.Χ. Οι περισσότερες από τις παλαιές χριστιανικές εκκλησίες, όπως οι Συριάκ, το χρησιμοποιούσαν ακόμα μέχρι και τον 12ο ή και 14ο αιώνα και ορισμένες το διατηρούν έστω και σαν απολίθωμα σε μερικές επισημότατες περιπτώσεις. Φυσικό ήταν να δημιουργείται χάος, αλλά κανείς δεν ήθελε να μεταβάλλει τον ημερολογιακό χρόνο και πολύ περισσότερο τη μέτρηση των ετών –ενώ στο Βυζάντιο μετρούσαν τον χρόνο «από κτήσεως Κόσμου», δηλαδή από το έτος 5508, και το ημερολόγιο από την έναρξη της Ινδικτιώνος (μια απίστευτα πολύπλοκη διαδικασία).
Το ίδιο συνέβη και με το Γρηγοριανό Ημερολόγιο. Ενώ, σε αντίθεση με την Ανατολή, η Δύση είχε δεχτεί πριν από αιώνες την προσαρμογή της μέτρησης των ετών με βάση τη Γέννηση του Χριστού, η ημερολογιακή αναθεώρηση (και η ανάκτηση του χαμένου χρόνου ή η αναγνώριση της απώλειας των έντεκα ημερών) που έκανε ο Πάπας Γρηγόριος ΙΓ΄ σε συνεργασία με μεγάλους πανεπιστήμονες εκείνου του καιρού, συνάντησε πάμπολλες αντιδράσεις.

Ο ίδιος ο Γρηγόριος, μια φωτισμένη και θαρραλέα προσωπικότητα που τόλμησε να προβεί ακόμα και στην αναθεώρηση του Καταλόγου των Απαγορευμένων Βιβλίων, φοβόταν εξίσου τους Οθωμανούς Τούρκους και τους Προτεστάντες –ο 16ος αιώνας ήταν ο χρυσός όσο και αιματοβαμμένος αιώνας της Μεταρρύθμισης. Και πράγματι. Οι νεαρές προτεσταντικές εκκλησίες καθυστέρησαν δύο και τρεις αιώνες για να αποδεχτούν το Γρηγοριανό Ημερολόγιο. Το αντιμετώπιζαν σαν έναν ακόμα τρόπο να δηλητηριάσει το Βατικανό τη ζωή τους. Η συνωμοσιολογία καραδοκούσε πάντα και παντού και γαργαλούσε ακόμα και τα γερά μυαλά. Δεν είναι δική μας αποκλειστικότητα. Κακολογίες, δεισιδαιμονίες και συνωμοσιολογικά σενάρια είχε να αντιμετωπίσει ο Γρηγόριος και από τους δικούς του. Όλοι ξεσηκώθηκαν στα ιταλικά εδάφη. Οι έντρομοι χωρικοί έλεγαν ότι αυτό ήταν κόλπο των κτηματιών για να τους αναγκάσουν να δουλέψουν ένα δεκαήμερο παραπάνω (ενώ κέρδισαν ένα δεκαήμερο εκείνη την χρονιά). Οι εξαγριωμένοι κτηματίες προσπαθούσαν να καταλάβουν τον λόγο για τον οποίο ο πάπας είχε χαρίσει έντεκα μέρες στους αγρότες και τους εργάτες. Απτόητος ο Γρηγόριος.
«Δώσε μας τις έντεκα ημέρες μας» ήταν το κεντρικό σύνθημα της αντίστασης που ακουγόταν εδώ κι εκεί μέχρι τα τέλη του 18ου αιώνα. Τα περισσότερα κράτη, οι εθνικές εκκλησίες, οι εθνοτικές ή εκκλησιαστικές κοινότητες, αποδέχτηκαν την ημερολογιακή μεταρρύθμιση στη διάρκεια του 17ου αιώνα. Η Σουηδία καθυστέρησε. Ακόμα παραπάνω η Βρετανία –κάτι που είχε και άμεση σχέση με τις αποικίες του καθενός στον Νέο Κόσμο, στην Ασία, στην Αφρική.
Το ημερολογιακό χάος προξενούσε πολλά προβλήματα κυρίως στις εμπορικές συναλλαγές ακόμα και με τους Χριστιανούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ή τη χριστιανική Ρωσική Αυτοκρατορία. Η ενοποίηση συστημάτων κι άλλων παραγόντων στην οικονομική διαδικασία ήταν ανέκαθεν το ζητούμενο. Η ημερολογιακή διαφορά διατάρασσε τις σχέσεις. Κάποιες ελβετικές κοινότητες ήταν οι τελευταίες των «δυτικών» εκκλησιών που υιοθέτησαν το Γρηγοριανό. Και μόλις πούλησε η Ρωσία την Αλάσκα στις ΗΠΑ (το 1867), το Σάββατο 7 Οκτωβρίου έγινε Παρασκευή 18 Οκτωβρίου (τον 19ο αι. η διαφορά ήταν δώδεκα ημέρες).
Η Ανατολή αντιστεκόταν. Αλλά η παγκοσμιοποίηση είχε ήδη αρχίσει. Οπότε πώς βρίσκουμε μία κοινή ημερομηνία για γεγονότα που επηρεάζουν διαφορετικούς κόσμους; Πάρε για παράδειγμα τη ναυμαχία του Ναυαρίνου. Γάλλοι κι Άγγλοι την τοποθετούν άλλη μέρα (στις 20 Οκτωβρίου του 1827), Ρώσοι, Έλληνες και Αιγύπτιοι τη μνημονεύουν δώδεκα ημέρες νωρίτερα (στις 8 Οκτ.) Το ίδιο ισχύει και για τον Κριμαϊκό πόλεμο κλπ, κλπ (κι άντε ο σύγχρονος ιστορικός να αποφασίσει ποια είναι η «σωστή» ημερομηνία που πρέπει να χρησιμοποιήσει). Πάντως, η διαφορά ενοχλούσε περισσότερο τις εμπορικές συνεργασίες: πότε καταπλέει το πλοίο από τη Σμύρνη ή την Οντέσσα / Οδησσό στην Τεργέστη ή στη Μασσαλία ή στο Άντεν (αφού είχε γίνει η Διώρυγα του Σουέζ);
Οι ασιατικές χώρες (Ιαπωνία, Κορέα, Κίνα) υιοθέτησαν το Γρηγοριανό Ημερολόγιο μεταξύ 1872 και 1912, ενώ η Εγγύς και Μέση Ανατολή αντιστέκονταν. Οι πρώτοι Ανατολικοί που το υιοθέτησαν ήταν οι Βούλγαροι το 1916. Σύμμαχοι της Γερμανίας στον Πρώτο πόλεμο, κάπως έπρεπε να συνεννοούνται. Λίγο αργότερα, το 1917, ο σουλτάνος έκανε κάποιες προσαρμογές στο Οθωμανικό Ημερολόγιο –όχι βέβαια στο Ισλαμικό Χρονολόγιο, το οποίο έπρεπε να περιμένει τις δραστικές μεταρρυθμίσεις του Κεμάλ Ατατούρκ το 1926. Στη Ρωσία, το Ιουλιανό υιοθετήθηκε από τους Μπολσεβίκους το 1918, όμως η Εκκλησία δεν δέχτηκε ποτέ την αναπροσαρμογή.
Η Ελλάδα ήταν η τελευταία χώρα της Εγγύς και Μέσης Ανατολής που αποδέχτηκε το Γρηγοριανό: μερικούς μήνες μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, οι Έλληνες κοιμήθηκαν το βράδυ της Τετάρτης 15 Φεβρουαρίου του 1923 και ξύπνησαν την Πέμπτη της 1ης Μαρτίου του 1923 –κάτι που δημιούργησε πολλές αντιδράσεις και πολλά προβλήματα. Την επόμενη χρονιά, το 1924, δέχτηκε το Γρηγοριανό και η Εκκλησία της Ελλάδας, προξενώντας νέες προστριβές εντός και εκτός. Στο μεταξύ, οι έντεκα και δώδεκα ημέρες διαφορά από το Ιουλιανό είχαν γίνει δεκατρείς! Αρμένιοι, Ρώσοι, Γεωργιανοί και λοιποί, γιορτάζουν τις θρησκευτικές γιορτές δεκατρείς ημέρες μετά από εμάς. Αλλά μόνο στα εκκλησιαστικά ζητήματα, ενώ στα υπόλοιπα καθημερινά ισχύει το Γρηγοριανό. Έτσι, το χάσμα είναι διττό: και μεταξύ των χριστιανικών εκκλησιών και εσωτερικά μεταξύ Κράτους και Εκκλησίας. Σήμερα δηλαδή ενώ είναι 4 Οκτωβρίου για την Αρμενία και για τη Ρωσία κλπ, για την Αρμενική Εκκλησία, για τη Ρωσική κλπ, αλλά και για το Ελληνορθόδοξο Πατριαρχείο Ιεροσολύμων και την Αρχιεπισκοπή Σινά, είναι 21 Σεπτεμβρίου.
Αυτές οι δεκατρείς ημέρες διαφορά ισχύουν για όλους από το 1901 μέχρι και το 2099. Αν υπάρχει ακόμα η ανθρωπότητα το 2100, θα πρέπει να προσθέσει ακόμα μία ημέρα: η διαφορά μεταξύ Γρηγοριανού και Ιουλιανού θα είναι τόοοοοτε 14 ημέρες. Παρόλα αυτά, ο χρόνος θα παραμένει η άπιαστη έννοια, που τρομοκρατεί, βασανίζει και καθορίζει τον καθένα.

Το θέμα έχει πολλές παραμέτρους, μεγάλα θέματα που δεν θίξαμε, περιφερειακές ή τοπικές ιδιομορφίες και στριμάδες, πάμπολλες δυσκολίες και διαφορετικές πορείες. Εδώ είπαμε μόνο δυο λόγια για το Γρηγοριανό Ημερολόγιο, που αποφάσισε ο πάπας με τη βούλλα (γνωστή ως «Inter gravissimas») που εξέδωσε στις 24 Φεβρουαρίου του 1582 και υλοποιήθηκε στις 4 Οκτωβρίου της ίδιας χρονιάς. Ίσως για αυτό να απολαμβάνουμε καιρό Σεπτεμβρίου τούτον τον Οκτώβριο…

Μαριάννα Κορομηλά, 4/10/2020
(το κείμενο δημοσιεύτηκε και στο Face Book: Πολιτιστική Εταιρεία Πανόραμα)

>> Στον πίνακα (πάνω φωτ): Ο τολμηρός, αποφασιστικός και οραματιστής Πάπας Γρηγόριος ΙΓ΄ (αριστερά σε θρόνο) ακούει τις εισηγήσεις των επιστημόνων σχετικά με το Νέο Ημερολόγιο, που θα ισχύσει εντέλει από τις 4 Οκτ. του 1582 και θα υιοθετηθεί από τη συντριπτική πλειονότητα των σύγχρονων κρατών.
>>> Ο μεταρρυθμιστής Πάπας Γρηγόριος ΙΓ΄ (στον θρόνο από το 1572 μέχρι το 1585) πήρε τη μεγάλη απόφαση να ανανεώσει το Ιουλιανό Ημερολόγιο, που ίσχυε από το 45 π.Χ.
>>>>> Αγρότες, εκκλησιαστικοί άρχοντες και μέλη αστικών κέντρων της Ιταλίας και της Γερμανίας το 1580-82, έργα του Abraham de Bruyn.

ΠΡΟΣΘΗΚΕΣ – ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ
Από τα 33 σχόλια που έγραψαν την ίδια ημέρα μερικοί από όσους μας ακολουθούν στο Face Book αντιγράφουμε εδώ εκείνα που προσθέτουν πληροφορίες σχετικές με το θέμα. Συγκλονιστική είναι η παρέμβαση της Τζένης Κυριακίδου, για την Πόντια γιαγιά και την οδύνη που ένοιωθε λόγω της αλλαγής του Ημερολογίου. Δύσκολα μπορούμε να το καταλάβουμε εμείς πλέον, αλλά είναι κάτι συνταρακτικό για τους ανθρώπους που ζούσαν σε παραδοσιακές κοινωνίες. Ακολουθούν τα σχόλια:

Τζένη Κυριακίδου. Τι μου θυμίζετε! Η γιαγιά μου, που γεννήθηκε στη Σαμψούντα και έζησε στην Τραπεζούντα ως το 1922 μιλούσε συχνά γι αυτό το γεγονός. Βαθιά θρησκευόμενη γυναίκα μιλούσε με οδύνη γι αυτή την αλλαγή. Δυσκολεύτηκε πολύ να την δεχτεί. Έκλαιγα πολύ καιρό, είχα χάσει τη σειρά μου... έλεγε. Το ημερολόγιο τους ήταν οι γιορτές και οι νηστείες. Όλα λειτουργούσαν βάσει αυτών.

Christos Golfinopoulos. Εξαιρετική η αναδρομή που μας προσφέρατε, σας ευχαριστούμε πολύ! Η προσπάθεια του ανθρώπου να δαμάσει τον Πανδαμάτορα, από τις πήλινες πινακίδες των Σουμερίων ως τα υποατομικά ρολόγια της Γενεύης, είναι πραγματικά συναρπαστική σε κάθε της φάση και εκδοχή! Και για να δανειστώ τον τίτλο σχετικού (κι αγαπημένου μου) βιβλίου, πρόκειται κυριολεκτικά για μια οδύσσεια των ημερολογίων, που, αν την μελετήσεις, δεν μπορεί παρά να σε παρασύρει σε ένα κόσμο, όπου Μύθος και Λόγος συνδιαλέγονται με πάθος για την ματαιότητα και το εφήμερο των ανθρωπίνων πραγμάτων. Και πάλι ευχαριστούμε!

Σοφία Νέζη. «Ο Τιμπάλντο και η τρύπα στο ημερολόγιο», του Shimony Abner. Ο δωδεκάχρονος Τιμπάλντο νοιώθει απογοητευμένος, προδομένος και κακότυχος όταν ο πάπας το 1582 καταργεί τα γενέθλιά του! Ο Σιμονι, φιλόσοφος-φυσικός γράφει ένα παραμύθι για την Ιταλία του 16ου αιώνα, για τις επιστήμες της εποχής και για την Γρηγοριανή αναθεώρηση. Εξαιρετικό για παιδιά αλλά και για μεγάλους.

Petros Haritatos. Νάτος λοιπόν ο πολύτεκνος πατέρας Χρόνος. Το κάθε παιδί του είναι από άλλη μάνα, αλλά όλα φέρουν τ' όνομα "Ημερολόγιο"!

Mihalis Mihelis. Η Εκκλησία της Ελλάδας, αρτιοσκληρωτική, αρνήθηκε πεισματικά να υπακούσει στην μετατροπή του ημερολογίου. Το όλο πρόβλημα είχε φυσικά αντίκτυπό στο λαό, που χωρίστηκε σε νεοημερολογίτες (στους εκσυγχρονιστές) και στους παλαιοημερολογίτες (τους αντιδραστικούς). Πίσω απ’ αυτόν το διαχωρισμό, οι βασιλικοί που ήταν παραγκωνισμένοι, βρήκαν πολιτικό στήριγμα στους ανένδοτους θρησκευόμενους. Έτσι άρπαξαν την ευκαιρία, μέσω του παλαιού ημερολογίου, να δείξουν την αντίθεση τους στις ξένες δυνάμεις, που μεροληπτούσαν υπέρ του Βενιζέλου. Μπήκε θέμα για συστηματική άλωση της ορθόδοξης παράδοσης. Για ζήτημα εκκλησιαστικής τάξης, που δεν σεβάστηκε το κράτος. Οι νεοημερολογίτες κατηγορήθηκαν ως αιρετικοί του πατροπαράδοτου οικουμενισμού. Ας σημειωθεί ότι η ορθοδοξία υποστήριζε τον Οικουμενισμό (Oecumenismus) και η προτεσταντική άποψη την Παγκοσμιοποίηση (Universalismus).
Σε πολλές περιοχές της Ελλάδας, το κίνημα των παλαιοημερολογιτών πήρε μεγάλη έκταση (το 1/5 του τότε πληθυσμού των 6,5 εκατομ.) κι έγινε υπολογίσιμη εκλογική δύναμη, μέχρι το 1940 (αρβανιτοχώρια Αττικής, Κόρινθος, Βοιωτία, Εύβοια, Φθιώτιδα, Λάρισα, Θεσσαλονίκη, Δράμα). Σήμερα θεωρούνται ως αίρεση, με δικές τους εκκλησίες, μητροπολίτες και μοναστήρια.
Αξίζει να σημειωθεί, ότι ακόμα και στις ορθολογικότατες ΗΠΑ, οι Έλληνες παλαιοημερολογίτες έχουν παρουσία. Και το τραγελαφικόν της υπόθεσης. Στην Κεφαλονιά στην εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, η παράδοση θέλει, τις παραμονές της γιορτής, να βγαίνουν φιδάκια από τους τοίχους του ναού, μ' ένα σταυρό στο κεφάλι τους. Όταν λοιπόν έγινε ο διαχωρισμός των απόψεων (παλαιοημερολογίτες, νεοημερολογίτες), η αγωνία των πιστών ήταν έκδηλη για το πότε θα εμφανιστούν τα φιδάκια, για να πιστοποιήσουν την ορθότητα της απόψεως επί του Ιουλιανού και Γρηγοριανού ημερολογίου. Τελικώς το θαύμα έγινε (!) και τα φιδάκια εμφανίστηκαν μέσα στην περίοδο του νέου ημερολογίου. Όλα λοιπόν τα προπαγανδιστικά υλικά χρησιμοποιήθηκαν, για να απομονώσουν τους αντιπάλους, που είχαν δήθεν υποταχθεί στους παπικούς ημερολογιστές!

Γεώργιος Γυφτοδήμος. Οι άνθρωποι κτίζουν την επαφή τους με την πραγματικότητα πάνω σε κάποιες σταθερές, που αποτελούν απαράβατες αξίες γι αυτούς. Το στενό συγγενικό ή κοινωνικό περιβάλλον είναι μεταβλητό μέσα σε λίγο - πολύ ευρύτερο χρόνο, χρειάζεται μια αναλλοίωτη βάση. Για κάποιους, τέτοια βάση είναι το πνεύμα, το συναίσθημα, οι προσωπικές πεποιθήσεις που διαμόρφωσε ο ίδιος, ή και όλοι μαζί. Για άλλους, που ζουν σε περιορισμένο κόσμο, γίνεται το ημερολόγιο, τα "πιστεύω" του περίγυρου.