ΑΠΑΝ - Πολιτιστική Εταιρία ΠΑΝΟΡΑΜΑ

Δομίνικος Θεοτοκόπουλος (1541-1614)
Από τον Χάνδακα στο Τολέδο

Κύκλος δύο διαλέξεων τον χειμώνα του 2024

Ομιλητής ο Μάνος Στεφανίδης,
ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, ιστορικός της Τέχνης

Φέτος συμπληρώθηκαν 410 χρόνια από τον θάνατο αυτού του μεγάλου και τόσο παθιασμένου καλλιτέχνη, ο οποίος γεννήθηκε στον Χάνδακα, το βενετοκρατούμενο Ηράκλειο της Κρήτης, δέκα χρόνια μετά τη γέννηση του Μιχαήλ Δαμασκηνού του Κρητός (π. 1530-1614) και του Γεωργίου Κλώντζα / ή Κλόντζα του Κρητός (1530-1608), από τον Χάνδακα και οι δύο, ζωγράφοι και περιζήτητοι αγιογράφοι και οι δύο, οι οποίοι δούλεψαν και στη Βενετιά, όπως και τόσοι άλλοι Κρητικοί, Κερκυραίοι, Κύπριοι, Ηπειρώτες, Πολίτες, Μικρασιάτες, Πόντιοι που πήραν των ομματιών τους και πήγαν στην ακμάζουσα κυρά των θαλασσών, για να βρουν δουλειά και καλύτερους όρους ζωής σε εκείνα τα χρόνια κατά τα οποία η Ελληνική Αδελφότητα της Βενετίας, που είχε συνέλθει σε επίσημο και αναγνωρισμένο σώμα το 1498, έχτιζε τον Άγιο Γεώργιο (μεταξύ 1536 και 1577) στο συγκρότημα της «Confraternita dei Greci Ortodossi o Nazione Greca» στην κεντρική συνοικία Καστέλλο.
Ο Δομίνικος Θεοτοκόπουλος έζησε σε εκείνη την εποχή, την οποία οι ιστορικοί χαρακτηρίζουν ως «την εκατονταετία των κοσμοϊστορικών αλλαγών μετά την ανακάλυψη του Νέου Κόσμου (1492-1503), την εκδίωξη των Μουσουλμάνων και των Εβραίων από την Ιβηρική (1492), τον περίπλου της Αφρικής, όταν ο Βάσκο ντα Γκάμα πάτησε στην Ινδία (άνοιξη του 1498». Στη διάρκεια αυτής της συνταρακτικής εκατονταετίας άκμαζε η Οθωμανική Αυτοκρατορία του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς (βασ. 1520-1566), του οποίου ο πατέρας είχε κατακτήσει όλη τη Μέση Ανατολή μέχρι και την Αίγυπτο και τμήματα του Μαγκρέμπ (1516-1517), ενώ εκείνη τη χρονιά, το 1517, ο Μαρτίνος Λούθηρος θυροκόλλησε στην είσοδο της μητρόπολης της Βιτεμβέργης τις 95 θέσεις του μεγάλου μεταρρυθμιστικού κινήματος από το οποίο προέκυψε ο Προτεσταντισμός.

Ήταν ο καιρός των πεφωτισμένων και αχόρταγων Αψβούργων του ισπανικού κλάδου (Κάρολος Ε΄, Φίλιππος Β΄, Φίλιππος Γ΄, 1519-1621), όταν το Βασίλειο της Ισπανίας είχε απλώσει τα πλοκάμια του και στις τέσσερις (γνωστές) ηπείρους, ενώ ακόμα και οι Φιλιππίνες οφείλουν το όνομά τους –και τη θρησκεία τους– στον διάδοχο του κοσμοκρατορικού ισπανικού θρόνου, τον Φίλιππο Β΄ (βασ. 1556-1598), τον υπερασπιστή της Καθολικής Εκκλησίας, τον ορκισμένο εχθρό της Μεταρρύθμισης και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τον μαικήνα των τεχνών στο λυκόφως της ιταλικής Αναγέννησης, τον ιδρυτή του ανακτόρου Εσκοριάλ, τον αντίπαλο της Ελισάβετ Α΄ (βασ. 1558-1603) και των ξακουστών κουρσάρων που γέμιζαν τα μπαούλα της άσπιλης εστεμμένης, ενώ οι συνομήλικοι Σαίξπηρ και Μάρλοου (γεννημένοι και οι δύο στα 1564) κουτσόπιναν στις υπόγειες ταβέρνες, κεντώντας στοίχους γύρω από πρόσωπα και ιστορίες του παρελθόντος, σατιρίζοντας την επικαιρότητα.
Ο Θεοτοκόπουλος έζησε στα νεανικά του χρόνια, μεταξύ 1541 και (ίσως) 1567, στην πατρίδα του. Στην Κρήτη μορφώθηκε και εκεί μαθήτευσε στην αγιογραφική τέχνη, πριν αποπλεύσει για τη Βενετία, «το άλλο Βυζάντιο», όπως την είχε τιμήσει με αυτόν τον παρηγορητικό και βαθιά λυπητερό χαρακτηρισμό ο Τραπεζούντιος ιερωμένος και πρόσφυγας Βησσαρίων, ο κορυφαίος ανθρωπιστής (ουμανιστής), που δώρισε το 1468 στη Γαληνοτάτη την πολύτιμη συλλογή χειρογράφων του, η ο-ποία αποτέλεσε τον πυρήνα της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης. Αλλά το μεταναστευτικό ρεύμα, το οποίο στον καιρό μας ονομάστηκε “Brain Drain” (ας το πούμε εξαγωγή εγκεφάλων, φυγή ανθρώπων με ειδικές ικανότητες και κοφτερό μυαλό), το οποίο είχε συχνότατα τη μορφή της προσφυγιάς, δηλαδή του αναγκαστικού ξεριζωμού, είχε φέρει πάμπολλα λαμπρά κεφάλια όχι μόνο στη Βενετία (μεταξύ πολλών άλλων: οι Κρητικοί ουμανιστές-εκδότες ελληνικών έργων και πρωτοπόροι τυπογράφοι Ζα-χαρίας Καλλιέργης και Νικόλαος Βλαστός, ο Ιανός Λάσκαρις από την Πόλη), αλλά στις περισσότερες ιταλικές πόλεις (Φλωρεντία, Ρώμη, Πίζα, Πάντοβα κ.ά.) και σε ολόκληρη τη Δύση.

Ο Θεοτοκόπουλος έζησε ανάμεσα στον μεταβυζαντινό κόσμο της βενετοκρατούμενης Ανατολικής Μεσογείου και στα κύματα της λιμνοθάλασσας της Βενετίας, την εποχή της ακμής της –αλλά και της πρώτης μεγάλης ήττας της κυρίας των θαλασσών, η οποία απώλεσε την Κύπρο (το 1570 έπεσε η Λευκωσία, το 1571 η περιλάλητη Αμμόχωστος / Φαμαγκούστα), ενώ η Ιερή Συμμαχία του Φιλίππου Β΄ και των λοιπών Δυτικών μεγαλοσχημόνων νικούσε κατά κράτος τον οθωμανικό στόλο του Σελίμ Β΄ στα ανοιχτά της Ναυπάκτου (Ναυμαχία του Λεπάντο, Οκτ. 1571), όπου έλαβε μέρος και ο Θερβάντες, ο οποίος αιχμαλωτίστηκε κιόλας, ενώ δύο από τους συμπατριώτες του Δομίνικου, που δεν είχαν πάρει τον δρόμο της ξενιτιάς, ο Γεώργιος Χορτάτζης (1550-1610) έγραφε την «Ερωφίλη», τον «Κατσούρμπο» και την «Πανώρια», και ο Βιτσέντζος Κορνάρος (1553-1613/4) συνέθετε τον «Ερωτόκριτο».
Τον καιρό της Ναυμαχίας της Ναυπάκτου, ο Δομίνικος είχε φύγει από τη Βενετία του γέρο-Τιτσιάνο και του νεώτερου Τιντορέτο, και βρισκόταν στη Ρώμη. Ο Μιχαήλ Άγγελος είχε αφήσει τον μάταιο τούτο κόσμο στη Ρώμη πριν από έξι χρόνια (το 1564). Κάτω από δυσάρεστες συνθήκες, τριανταπεντάρης πια, ο Θεοτοκόπουλος έφυγε το 1577 από τη Ρώμη για την κοσμοκράτειρα Ισπανία του Φιλίππου Β΄, της μυστικής θρησκευτικής Αστυνομίας –μετεξέλιξη της ισπανικής Ιερά Εξέτασης–, και της Ανίκητης Αρμάδας (Grande y Felicísima Armada / το «Μεγάλο και Ευτυχές Ναυτικό»), που κατατροπώθηκε το κατακαλόκαιρο του 1588 στα φουρτουνιασμένα νερά του Ατλαντικού, της Μάγχης και μέχρι τη Σκωτία. Ο Θεοτοκόπουλος είχε ήδη μετακομίσει από τη Μαδρίτη στο κοντινό Τολέδο. Εκεί έζησε και εργάστηκε μέχρι τα εβδομήντα τρία του χρόνια. Άφησε την τελευταία του πνοή στις 7 Απριλίου του 1614. Δυο χρόνια αργότερα, πέθαναν ο Θερβάντες και ο Σαίξπηρ.

Περιμένουμε με λαχτάρα να ακούσουμε τον Μάνο Στεφανίδη να μας μιλάει για αυτήν την εξαιρετική προσωπικότητα της τέχνης, για τις χρωματικές του κλίμακες και τα υλικά του, το χέρι του, τις αναζητήσεις του και τις επιρροές του, τον ψυχισμό και την ψυχή του, τον κόσμο του και την εποχή του, το έργο του και το αποτύπωμα που άφησε στο στερέωμα του δυτικού πολιτισμού. 

Δύο δίωρες διαλέξεις στο Πανόραμα

Το Σάββατο 23 Νοεμβρίου (12:30 15:15), και το Σάββατο 14 Δεκεμβρίου του 2024 (12:30 15:15). Μεσολαβεί ημίωρο διάλλειμα μεταξύ της πρώτης και της δεύτερης ώρας. Και, μετά το τέλος της πρώτης διάλεξης (23/11) ένα ελαφρύ γεύμα για συζήτηση. Εγγραφείτε εγκαίρως