ΑΠΑΝ - Πολιτιστική Εταιρία ΠΑΝΟΡΑΜΑ

Από την ύστερη Γεωμετρική εποχή και τις πρώτες εγκαταστάσεις των Ελλήνων στη μεγαλόνησο έως τα μέσα της Μεσοβυζαντινής περιόδου και τη συνέχεια της βυζαντινής παρουσίας τον καιρό των Αράβων και των Νορμανδών

Δύο εισαγωγικές διαλέξεις
Ομιλήτριες: η Μάχη Καρανίκη (πρώτο μέρος) και η Μαριάννα Κορομηλά (δεύτερο μέρος)
Το απόγευμα της Δευτέρας 14 και 21 Οκτωβρίου (6.30-9.00)
Πρωινή επανάληψη την Τρίτη 15 και 22 Οκτωβρίου (11.00-1.30)

«Όπως και αν θελήσει να τη δει κανείς, η αποκατάσταση σχέσεων με τη Δύση υπήρξε ένα εκπληκτικό εγχείρημα των Ελλήνων του 8ου π.Χ. αιώνα. Το πιο σπουδαίο είναι ότι άνοιξε το δρόμο για τη μεταφορά πολιτισμού και τεχνολογίας από το Αιγαίο στην κεντρική Μεσόγειο με επιπτώσεις τόσο τεράστιες ώστε να έχει για τον δυτικό πολιτισμό παντοτινή σημασία, ανώτερη από σχεδόν οποιαδήποτε άλλη κατάκτηση του αρχαίου κόσμου…»
Με αυτό το εντυπωσιακό απόφθεγμα αρχίζει ο David Ridgway την Εισαγωγή του στο βιβλίο Οι πρώτοι Έλληνες στη Δύση, η αυγή της Μεγάλης Ελλάδας. Θέμα αυτού του συναρπαστικού βιβλίου (με εξαιρετική μετάφραση του Φοίβου Αρβανίτη, ΜΙΕΤ 1992) είναι οι Ευβοείς που εγκαταστάθηκαν τον 8ο αι. στις Πιθηκούσσες, στον κόλπο της Νάπολης, έχοντας ήδη κάνει επαφές με τη Συρία και την Κύπρο.

Μολονότι το δικό μας θέμα είναι η Σικελία, ο τόσο πρώιμος και τόσο θαυμαστός κόσμος που αποκαλύπτει ο Ridgway, ανασυνθέτοντας τα επιτεύγματα της αρχαιολογικής έρευνας και μελέτης στα βόρεια παράλια της Τυρρηνικής θάλασσας, μας βοηθάει να παρακολουθήσουμε από κοντά –από πολύ κοντά – την παλίρροια του αποικισμού στη Σικελία, όπου εγκαταστάθηκαν οι Έλληνες λίγο αργότερα. Γιατί αυτά που συνήθως μαθαίνουμε περί αρχαίας Σικελίας, αφορούν σε νεότερες εποχές: την Αρχαϊκή, την Κλασική και την Ελληνιστική. Ακόμα και οι πολλά γνωρίζοντες αγνοούν την πρώτη και τόσο σημαντική φάση της ιστορίας των αποικιών, που είναι η περίοδος της εγκατάστασης «δέκα γενεές μετά τον Τρωικό πόλεμο» (όπως σημειώνει ο Στράβωνας στο Έκτο Βιβλίο των Γεωγραφικών, το αφιερωμένο στη Μεγάλη Ελλάδα).
Ο Στράβωνας μας λέει πολλά κι ενδιαφέροντα πράγματα για τη Σικελία, για τη γεωμορφολογία αυτής της ορεινότατης νήσου, για το ηφαίστειο της Αίτνας, για τους μύθους τους σχετικούς με τον αποικισμό, για τις συγκρούσεις ανάμεσα στους δύο βασικότερους διεκδικητές, Φοίνικες (Καρχηδόνιους) και Έλληνες, για το κλίμα, για την καταπληκτική ιστορία με τον ποταμό Αλφειό και τη νύμφη Αρέθουσα, για την ψυχοσύνθεση των Συρακουσίων, για την κατάπτωση μετά τη ρωμαϊκή κατάκτηση. Όμως το κείμενο είναι αρκετά κουραστικό λόγω των άπειρων τοπωνυμίων και άλλων ονομάτων που αναφέρονται. Όποιος έχει μάθει να διαβάζει, υπερπηδώντας τους σκοπέλους, θα το χαρεί.

Στον Στράβωνα, ο οποίος αναφέρεται στα νησιωτικά συγκροτήματα γύρω από τη Σικελία, βρήκαμε και τη Λυταδούσσα, το μεγαλύτερο από τα τρία ακατοίκητα νησάκια του Αρχιπελάγους Πελαγίαι. Την αναφέρει και ο μέγας Πτολεμαίος. Μα θα την προσπερνούσαμε αυτή τη Λυταδούσσα, αν δεν είχαμε συμβουλευτεί την έγκριτη Ιταλική Εγκυκλοπαίδεια – από τη δύναμη της συνήθειας να μάθουμε κάτι παραπάνω ακόμα και για ακατοίκητες νησίδες.
Ε! λοιπόν. Αι Πελαγίαι νήσοι σήμερα ονομάζονται: Isole Pelagie. Πλέουν στην Αφρικανική θάλασσα, Mare Africano στα ιταλικά, ανάμεσα στη Σικελία, τη Μάλτα και την Τυνησία. Υπάγονται στην Διοίκηση του σικελικού Ακράγαντα / Agrigento. Και η Λυταδούσσα είναι η Lampedusa. Πειρατικό καταφύγιο επί χιλιετίες, με υπέροχες παραλίες. Έκταση 20,20 τετρ. χλμ.
Κάτοικοι περίπου 4.500, ψαράδες και βουτηχτάδες (σπογγαλιείς) – τώρα ασχολούμενοι με τον τουρισμό.
Απέχει 205 χιλιόμετρα από την κοντινότερη σικελική ακτή και 113 χιλιόμετρα από την κοντινότερη αφρικανική ακτή (Τυνησία). Οι Καρχηδόνιοι που λέγαμε. Όμως εδώ και δεκαετίες έχει ξαναγίνει το πέρασμα από την Αφρική στην Ευρώπη για τους εκατοντάδες χιλιάδες απελπισμένους Αφρικανούς μετανάστες. Τον καιρό του Εμφύλιου στη Λιβύη (2011-2012) κατέπλεαν γύρω στους 1.200 με 1.800 την ημέρα. «Κατέπλεαν» ο λόγος το λέει, γιατί τα πλεούμενα είτε τους άφηναν στα ανοιχτά είτε στις βραχώδεις ακτές. Οι πνιγμένοι είναι αμέτρητοι. Αμέτρητοι κι άκλαυτοι όσοι πέθαναν από τις κακουχίες, πατώντας το πόδι τους στη Λυταδούσσα (το νησί δεν έχει νερό, δεν έχει βλάστηση, για αυτό κι ήταν ακατοίκητο).

Το πρώτο εξάμηνο του 2013, πάτησαν 8.000 άνθρωποι στο νησί (τουλάχιστον τόσοι ήταν οι ζωντανοί, σύμφωνα με τους τοπικούς παράγοντες). Οι περισσότεροι από την Ερυθραία, τη Σομαλία και τη Νιγηρία.
Και στις 8 Ιουλίου, ημέρα Δευτέρα, ο νεοεκλεγμένος Πάπας Φραγκίσκος, στην πρώτη επίσκεψή του εκτός Ρώμης, πήγε στη Lampedusa, αφήνοντας κατάπληκτους τους πάντες . Έριξε ένα στεφάνι στη θάλασσα, στη μνήμη των χιλιάδων πνιγμένων θυμάτων. Ο τόπος που είχε επιλεγεί για τη Λειτουργία ήταν το «νεκροταφείο με τα πλεούμενα». Η αγία Τράπεζα ήταν μία βάρκα, που κατασκευάστηκε με ξύλα από τα σαπιοκάραβα που είχαν μεταφέρει τους εκατοντάδες παστωμένους ανθρώπους, τους φερμένους από τα βάθη της Αφρικής. Στην ομιλία του στηλίτευσε «την παγκοσμιοποιημένη αδιαφορία» και εγκωμίασε τον ανθρωπισμό των ντόπιων. Τον συνόδευαν δεκάδες ψαρόβαρκες. Αντάλλαξε χειραψία με πάμπολλους νεοφερμένους.

Ο Πάπας Φραγκίσκος στη Λαμπεντούζα, 8/7/2013Όμως τίποτα δεν μπορεί να σταματήσει την αφρικανική φυγή. Πέμπτη 3 Οκτωβρίου 2013, ώρα 11.00 βραδινή: τα πτώματα που έχουν αλιεύσει από τη θάλασσα το τελευταίο εικοσιτετράωρο οι αρχές είναι 92, ενώ 42 βρέθηκαν μέσα στο πλεούμενο που μετέφερε πάνω από πεντακόσιους ανθρώπους. Αγνοούμενοι: περισσότεροι από 200. Διασωθέντες, μέχρι στιγμής: 135 άνθρωποι.

Mare Africano. Στα νότια της Σικελίας. Και η Σικελία, ένας ορεινός τόπος –αλλοτινός σιτοβολώνας της κραταιάς Ρώμης– ανάμεσα σ’ Ανατολή και Δύση, ανάμεσα σε τρεις μικρές θάλασσες με δεκάδες νησάκια, ανάμεσα στην Ευρώπη και την Αφρική, ανάμεσα στο ελληνικό, το καρχηδονιακό, το ρωμαϊκό, το βυζαντινό, το αραβικό, το νορμανδικό, το γαλλικό και αραγωνικό (ισπανικό) μακρινό παρελθόν της και το φεουδαρχικό, αμερικανικό και ιταλικό πρόσφατο παρελθόν και παρόν της, θα μείνει πάντα ένα νησί-αίνιγμα της ιστορίας. Με ένα ενεργό ηφαίστειο (την Αίτνα) στα βορειοανατολικά της, μια κινούμενη ανθρώπινη λάβα στα πόδια της, έναν άγριο κοινωνικό κώδικα στα σωθικά της κι ένα κράτος στο οποίο δεν κατάφερε να ενσωματωθεί ακόμα –έστω κι αν τη χωρίζουν τρία μίλια από την «ήπειρο», όπως αποκαλούν οι Σικελοί την Ιταλία.

Θα επανέλθουμε στα σικελικά. Με εσπερινούς και όρθρους, κάτοπτρα του Αρχιμήδη και επιδρομές Σαρακηνών.