Η Καταστροφή του 1922 σήμανε το τέλος του ελληνικού κόσμου. Κι αν αυτό έμοιαζε σαν ένα εντελώς αυθαίρετο απόφθεγμα πριν από ένα δυο χρόνια, τώρα πια, που συμπληρώνονται ενενήντα χρόνια από τον Αύγουστο του 1922, ίσως το γεγονός της καταβαράθρωσης να γίνεται αντιληπτό όλο και περισσότερο.
Αν κι έχουν γραφεί πολλά γύρω από τα δραματικά γεγονότα και τις αποτρόπαιες θηριωδίες των νικητών, δεν έχουν μελετηθεί ικανοποιητικά ούτε τα αίτια της Καταστροφής, ούτε οι βαρύτατες ελλαδικές ευθύνες, ούτε και οι αλυσιδωτές συνέπειες, που φτάνουν μέχρι την Ελλάδα του 2012. Συνήθως δε, οι ευθύνες αναφέρονται στους άλλους, σπάνια σε εμάς. Είναι κι αυτό σύμπτωμα του ελληνικού ρομαντισμού – για να το χαρακτηρίσουμε με την ηπιότερη έκφρασή του.
Όμως, παρόλα αυτά, δεν μπορεί να περάσει στα βουβά η φετινή επέτειος: πέρασαν κιόλας ενενήντα χρόνια. Κοντά τέσσερις γενιές. Δημοσιεύουμε ένα σύντομο Χρονολόγιο, Αύγουστος – Σεπτέμβριος 1922, γραμμένο από την Ανδρονίκη Χρυσάφη η οποία στηρίχτηκε κυρίως σε πηγές αυτοπτών μαρτύρων και αντιγράφουμε το πρωτοσέλιδο του Φυλλαδίου αρ. 22 του Πανοράματος, που είχε κυκλοφορήσει πριν από είκοσι χρόνια με τίτλο «Αύγουστος 1922 – Αύγουστος 1992, Εβδομήντα χρόνια από την Καταστροφή». Ακολουθούσαν 160 τοπωνύμια σαν επιτύμβιο (θα μπορούσαν να ήταν πάνω από 2.000):
Νίκαια Πέργη Σινώπη Αρτάκη Κίος Οινόη Τυρολόη Ηράκλεια Σελεύκεια Μήδεια Κύζικος Ταρσός Προκόπι Ναζιανζός Κούταλη Μαρμαράς Ραιδεστός Πλάτανα Σάντα Φάρασα Κύμινα Κορδελλιό Σούρμενα Τρίπολη …
Σαφράμπολη Ινέμπολη Βιζύη Άδανα Άμιδα Δορύλαιο Μυριόφυτο Προύσα Ανακού Ερυθραία Ριζούντα Κωνσταντινάτοι Απελαδάτοι Εγιρντίρ Φιλαδέλφεια Πλατίανος Οφρύνιον …
Ίμβρος Τένεδος Σηστός Λέβεδος Άσπενδος Πέργαμος Αίνος Πάνορμος Τέως Λάμψακος Μάδυτος Δέρκος Λάτμος Σκοπός Μουταλάσκη Αϊδίνι Σώκια Βίγα Φάσιλις Αϊβαλί Τράλλεις Ξάνθος Σπάρτη Αντιόχεια Νικομήδεια …
Άσσος Μάλγαρα Γανόχωρα Μύρα Μάκρη Φώκαια Λιβίσι Αιγός Ποταμοί Αφθόνη Στρατονίκεια Ναζλί Δικελί Καλαφατλί Μελί Σαλιχλί …
Μίλητος Κύμη Καλλίπολη Κοτύωρα Κασταμονή Παρθένιο Επιβάτες Φοίνικας Καισάρεια Αττάλεια Πριήνη Σηλυβρία Μουδανιά Μοσχονήσια Σμύρνη Έφεσος Αλικαρνασσός Σίγειο Σιγή Τρίγλεια Κερασούντα …
Τραπεζούντα Ίμερα Κερμίρα Μακρά Γέφυρα Φλοϊτά Σεβάστεια Κεσάνη Λαοδίκεια Σαράντα Εκκλησιές Νεοκαισάρεια Ισχανάντα Πετρωτά …
Μενταχώρια Αφισιά Γέροντας Μιλιόντας Κοτύλια Σινασός Αδριανούπολη Αμισός Χηλή Άμαστρις Νυμφαίο Αμόριο Μιχαλίτσι Αδραμύττι Χαριούπολη Μαμασός Άρδασα Μύλασα Βουρλά Σίλλη Αλάτσατα Κενάταλα Πέραμος Παντείχι Πόρος Κρώμνη Γέιτσα Ποντηράκλεια Κιουπλιά Καρς Βαθύ …
Μηχανιώνα Διαβατή Κιουτάχεια Σταυρίν Λιβερά Νεάπολη Απολλωνιάδα Θείρα Καλόλιμνος Τσεσμές Νίγδη Μενεμένη Μυριόφυτο Κίος …
90 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ
ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ – ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 1922
Ελλάδα, 2012. Μία χρονιά ορόσημο για τη νεώτερη ιστορία και την εξέλιξη της χώρας, καθώς συμπληρώνονται ενενήντα χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή και εκατό χρόνια από τους νικηφόρους Βαλκανικούς Πολέμους. Παράλληλα, μια χρονιά ιδιαίτερα σκληρή για το σύγχρονο γίγνεσθαι της χώρας, καθώς ταλανίζεται βαθιά από μια πρωτόγνωρη δημοσιονομική αλλά και αξιακή κρίση, όπου πρωταγωνιστούν οι υπέρογκοι εξωτερικοί δανεισμοί, τα επιτόκια και οι απαιτήσεις των δανειστών της, αλλά και η αμφισβήτηση της χώρας διεθνώς και ο διασυρμός των πνευματικών της συμβόλων και του παρελθόντος της. Θεωρώντας ότι η μνήμη ενός λαού αποτελεί τον κεντρικό άξονα της ύπαρξής του, και καθώς το «Εικοσιδυό» παραμένει πεισματικά μια οριακή εμπειρία των Νεοελλήνων, που συνεχίζει να κινείται ανάμεσα στη βιωμένη πραγματικότητα και τον μύθο, στις αφηγήσεις και τις σιωπές, ετοιμάσαμε ένα μικρό χρονολογικό αφιέρωμα για τις τελευταίες, δραματικές στιγμές του. Τις ημέρες αυτές που, όχι μόνο σφράγισαν ανεξίτηλα το σύγχρονο ελληνικό κράτος και μετέστρεψαν ριζικά τις αναζητήσεις και τους προβληματισμούς του, αλλά επηρέασαν και την παγκόσμια πραγματικότητα, σε Ευρώπη και Αμερική, και προκάλεσαν την πτώση δύο κυβερνήσεων.
Τα τελευταία χρόνια πληθαίνει εντυπωσιακά η παραγωγή πνευματικών πονημάτων (ιστορικές μελέτες, λογοτεχνικά κείμενα, κινηματογραφικές ταινίες, στίχοι τραγουδιών, μουσικές συνεργασίες) που αναφέρονται στο κοινό παρελθόν Ελλήνων και Τούρκων, αλλά κυρίως στα δραματικά γεγονότα που συνδέουν τους δύο λαούς από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά: κίνημα Νεότουρκων και Βαλκανικοί Πόλεμοι, Μικρασιατική Εκστρατεία και Καταστροφή, Σεπτεμβριανά, διώξεις των Ελλήνων το 1964. Ανάμεσα στις νέες γενιές Ελλήνων και Τούρκων υπάρχει ένα έντονο ενδιαφέρον για την προσέγγιση αυτής της κληρονομιάς κι έχει αρχίσει μια άτυπη και εν μέρει ασυνείδητη «συζήτηση», απαλλαγμένη από την εύλογη συναισθηματική φόρτιση των προηγούμενων ετών, που συνεχώς θέτει ερωτήματα για περαιτέρω έρευνα. Πέρα από τις πολιτικές των δύο χωρών, η τέχνη και η λογοτεχνία ειδικότερα αποτελούν τους μάρτυρες μιας αλλαγής νοοτροπιών και μιας αναζήτησης της μνήμης, του κοινού παρελθόντος και της κοινής γεωγραφίας που υπάρχει πέρα από τα εθνικά σύνορα και τις εθνικές αντιθέσεις. Μέσα από τον παράλληλο διάλογο συγγραφέων των δύο χωρών, που κάποιες στιγμές δείχνουν να «συνομιλούν» και να «αναλογίζονται» πάνω στην ίδια θεματική με μια αξιοθαύμαστα παρόμοια οπτική.
Η αναζήτηση αυτή δεν περιορίζεται μόνο ανάμεσα σε δύο χώρες, αλλά κάποιες στιγμές αποκτά πραγματικά «οικουμενικές» διαστάσεις: Ο Τόνυ Μανιάτης στη μακρινή Αυστραλία, επιχορηγούμενος από το «Συμβούλιο των Τεχνών» της Κοινοπολιτείας (Australia Council for the Arts), γράφει τη Smyrna (Τόνυ Μανιάτης, Σμύρνη, Οδυσσέας, Αθήνα, 2003), ο καταξιωμένος πλέον νεαρός συγγραφέας Πάνος Καρνέζης που ζει στην Αγγλία, γράφει στα αγγλικά και μεταφράζει ο ίδιος τα βιβλία του στα ελληνικά, κάνει την έκπληξη όταν το 2004, σε ηλικία 37 ετών, εκδίδει τον Λαβύρινθο, τη φανταστική και συμβολική ιστορία μιας αποδεκατισμένης μεραρχίας στο μικρασιατικό μέτωπο (Πάνος Καρνέζης, Ο Λαβύρινθος, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2004), ενώ ο πολυβραβευμένος Αμερικανός συγγραφέας, με ελληνική καταγωγή από την πλευρά του πατέρα του, Τζέφρι Ευγενίδης ξεκινά το μυθιστόρημά του Middlesex μέσα στην Καταστροφή της Σμύρνης όπου διαμορφώνεται και το «κλειδί» του βιβλίου, και κερδίζει το βραβείο Pulitzer το 2003 (στα ελληνικά: Τζέφρι Ευγενίδης, Middlesex. Ανάμεσα στα δύο φύλλα, μτφρ. Αν. Παπασταύρου, Libro, Αθήνα, 2003).
Στο «Χρονολόγιο Α΄ και Β΄» που ακολουθεί [δες Συνημμένα Αρχεία] τα γεγονότα παρουσιάζονται κυρίως μέσα από αφηγήσεις αυτοπτών μαρτύρων: Ο Αμερικανός πρόξενος συμπληρώνει τον Αρμένη γιατρό, η Βρετανίδα νοσοκόμα τη Μικρασιάτισσα αγρότισσα, ο Λεβαντίνος αριστοκράτης συμπάσχει με τον απεγνωσμένο Έλληνα και ο Χέμινγουεϊ συνεχίζει την αφήγηση της νεαρής Φιλιώς…
Οι ημερομηνίες αναφέρονται σύμφωνα με το Παλαιό Ημερολόγιο (αυτό που ίσχυε στην Ελλάδα έως το 1923), καθώς κάποιες από αυτές είναι πλέον ενσωματωμένες με το συλλογικό υποσυνείδητο των Ελλήνων. Στα πιο σημαντικά γεγονότα αναφέρεται η διπλή ημερομηνία.
Από την τεράστια βιβλιογραφία, επιλέξαμε:
Για το «Χρονολόγιο» ως βασικά εγχειρίδια χρησιμοποιήθηκαν:
1. Hervé Georgelin, Σμύρνη. Από τον κοσμοπολιτισμό έως τους εθνικισμούς, μτφρ. Μ. Μαλαφέκα, Κέδρος, 2η έκδοση, Αθήνα, 2007
2. George Horton, Η μάστιγα της Ασίας, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Αθήνα, 2007
3. Γκάιλς Μίλτον, Χαμένος Παράδεισος. Σμύρνη 1922. Η καταστροφή της μητρόπολης του μικρασιατικού Ελληνισμού, μτφρ. Αλ. Καλοφωλιάς, Μίνωας, Αθήνα, 2008
4. Δημήτρης Φωτιάδης, Σαγγάριος: Εποποιία και Καταστροφή στη Μικρά Ασία, Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη, Αθήνα, 2011
5. Καραμπέτ Χατζεριάν, Στη Σμύρνη το 1922. Μεταξύ πυρός, ξίφους και θαλάσσης, μτφρ. Ν. Πρωτοπαπάς, Πατάκης, Αθήνα, 2008
Παράλληλα, χρησιμοποιήθηκαν πληροφορίες ή αποσπάσματα κειμένων από:
1. Rene Puaux, Οι τελευταίες ημέρες της Σμύρνης, μτφρ. Ντ. Νίκα, Ιστορητής, Αθήνα, 1993
2. Μιχαήλ Αργυρόπουλος (Ρήγας Ραγιάς), Χωρίς ναόν και χωρίς τάφον – Το Νεκροταφείον και η Εκκλησία της Σμύρνης, χ.έ., Αθήνα, 1993
3. Ηλίας Βενέζης, Μικρασία χαίρε, διήγησις συμβάντων, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Αθήνα, 1974
4. Βαμίκ Βολτάν – Νόρμαν Ίτσκοβιτς, Ατατούρκ. Μια ψυχογραφία, Καστανιώτης, Αθήνα, 2005
5. Γιώργος Κατραμόπουλος, Ένας αιώνας δυο πατρίδες, Ωκεανίδα, Αθήνα, 2000
6. Γιώργος Κατραμόπουλος, Η Σμύρνη των Σμυρνιών, Ωκεανίδα, Αθήνα, 2002
7. Δημήτριος Κεφαλογιάννης, Οδοιπορικό. Σμύρνη, Ιούνιος 1920-Νικομήδεια, Ιανουάριος 1921, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Αθήνα, 2005
8. Μανόλη Μεγαλοκονόμος, Η Σμύρνη. Από το αρχείο ενός φωτορεπόρτερ, Ερμής, Αθήνα, 1992
9. Βασιλική Ράλλη, Μνήμες από τη Μικρά Ασία, Ίνδικτος, Αθήνα, 2004
10. Μεχμέτ Τζοράλ, Πολλές ζωές στη Σμύρνη, μτφρ. Ν. Σταυρίδη, Κέδρος, Αθήνα, 2003
11. Φιλιώ Χαϊδεμένου, Τρεις αιώνες μια ζωή. Γιαγιά Φιλιώ η Μικρασιάτισσα, Α.Α. Λιβάνης, Αθήνα, 2005.
Ανδρονίκη Π. Χρυσάφη, Αύγουστος 2012
