ΑΠΑΝ - Πολιτιστική Εταιρία ΠΑΝΟΡΑΜΑ

Απόψε είναι οι Δ΄ Χαιρετισμοί κι ο νους μας τρέχει στα πέρατα του ορθόδοξου κόσμου, σε εκείνα τα ξέφωτα των δασών της Μπουκοβίνας, όπου οι ηγεμόνες της μεσαιωνικής Μολδαβίας ίδρυσαν μια σειρά από μοναστήρια που έγιναν πνευματικά και καλλιτεχνικά κέντρα και, συνάμα, πυλώνες αντίστασης εναντίον κάθε εχθρού που επιβουλευόταν το βορειότερο και μόνιμα απειλούμενο προπύργιο της Ορθοδοξίας. 

Εκεί, λοιπόν, σε ένα από αυτά τα μοναστήρια του 16ου αιώνα, τα ιστορημένα μέσα κι έξω με δεκάδες σκηνές από την Παλαιά και τη Καινή Διαθήκη, ανιστορούνται οι 24 Οίκοι από τους Χαιρετισμούς προς τη Θεοτόκο. Θέμα αγαπητό, που καλύπτει συνήθως έναν από τους εξωτερικούς τοίχους των καθολικών (κεντρικών εκκλησιών) των μονών. Αλλά στον νότιο εξωτερικό τοίχο του καθολικού της ηγεμονικής Μονής Μολντοβίτσα, που αγιογραφήθηκε το 1537, οι 24 σκηνές καταλήγουν σε μία μοναδική απεικόνιση: την πολιορκία της Κωνσταντινουπόλεως. Η πολυπρόσωπη και εξαιρετικά ζωντανή σκηνή αποδίδει με κάθε λεπτομέρεια τους υπερασπιστές της πρωτεύουσας των Ορθοδόξων, τη λιτάνευση των εικόνων και του Ιερού Μανδηλίου στα τείχη και τους επιτιθέμενους «Πέρσες» (δηλαδή του Άβαρους, που πολιόρκησαν την Κωνσταντινούπολη τον Αύγουστο του 626 (με τη διαφορά ότι εδώ οι Άβαροι έχουν αντικατασταθεί από τους Οθωμανούς Τούρκους του 1453). Αυτή η σπάνια τοιχογραφία μοιάζει με κινηματογραφικό έργο υψηλού συμβολισμού και διαχρονικής αξίας: η Υπέρμαχος Στρατηγός θα λυτρώσει τους μαχόμενους πιστούς και θα ελευθερώσει την απροσμάχητη πόλη Της.

Κατ’ αυτόν τον τρόπο εικονογραφεί ο Μολδαβός αγιογράφος Τομά το κορυφαίο ιστορικό θέμα του Ακάθιστου Ύμνου, τον ευχαριστήριο ύμνο που έψαλλε το πλήθος των μαχόμενων πολιορκημένων, όταν υποχώρησαν επιτέλους οι πολιορκητές τη νύχτα της 7ης προς την 8η Αυγούστου του 626. Εκείνο τον καιρό ο αυτοκράτορας Ηράκλειος βρισκόταν στην ηράκλεια εκστρατεία εναντίον των Σασανιδών Περσών. Ήταν αδύνατον να επιστρέψει από τον Πόντο στην Πόλη. Τη διακυβέρνηση του κράτους είχε αναλάβει ο συριακής καταγωγής Πατριάρχης Σέργιος (610-638). Αυτός ηγήθηκε της άμυνας, όταν οι Πέρσες έστειλαν τους Άβαρους να χτυπήσουν την Πόλη για αντιπερισπασμό. Αλλά στον πνευματικό βίο, όπως και στην ποίηση και στην τέχνη που την εικονογραφεί, όλα αυτά τα ιστορικά δεν έχουν καμία σημασία. Όλα έχουν ειπωθεί στον ύμνο που δονεί την ψυχή των Ορθοδόξων:

«Τῇ ὑπερμάχῳ στρατηγῷ τὰ νικητήρια,
ὡς λυτρωθεῖσα τῶν δεινῶν εὐχαριστήρια,
ἀναγράφω σοι ἡ Πόλις σου Θεοτόκε.
Ἀλλ’ ὡς ἔχουσα τὸ κράτος ἀπροσμάχητον,
ἐκ παντοίων με κινδύνων ἐλευθέρωσον,
ἵνα κράζω σοι• Χαῖρε, Νύμφη ἀνύμφευτε».

Ο Ακάθιστος Ύμνος, το αριστούργημα της βυζαντινής υμνογραφίας, αποτελείται από προοίμιο και 24 «οίκους» (στροφές) σε αλφαβητική ακροστιχίδα, από το Α ως το Ω (δηλαδή κάθε «οίκος» ξεκινά με το αντίστοιχο ελληνικό γράμμα όπως είναι στη σειρά του αλφαβήτου). Οι 24 «οίκοι» χωρίζονται σε δύο είδη. Οι περιττοί «οίκοι» (Α-Γ-Ε…) είναι εκτενέστεροι και αποτελούνται από δεκαοκτώ στίχους. Οι πέντε πρώτοι περιλαμβάνουν τη διήγηση, οι δώδεκα επόμενοι αποτελούν τους χαιρετισμούς, οι οποίοι απευθύνονται προς την Θεοτόκο και ο δέκατος όγδοος είναι το εφύμνιο «χαίρε νύμφη Ανύμφευτε». Οι άρτιοι (Β-Δ-Ζ…) είναι συντομότεροι, αποτελούνται μόνο από πέντε στίχους διήγησης και το εφύμνιο «Αλληλούια». Γενικό θέμα του ύμνου είναι ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου. Κι ενώ ο πρώτοι δώδεκα «οίκοι» (Α-Μ) αποτελούν το ιστορικό μέρος, από τον Ευαγγελισμό («Ἄγγελος πρωτοστάτης οὐρανόθεν ἐπέμφθη εἰπεῖν τῇ Θεοτόκω τὸ Χαῖρε…») έως τη Φυγή στην Αίγυπτο, οι υπόλοιποι δώδεκα (Ν-Ω) αποτελούν το θεολογικό ή δογματικό μέρος, στο οποίο ο μελωδός αναλύει τις βαθύτερες θεολογικές και δογματικές προεκτάσεις της Ενανθρώπισης του Κυρίου και τον σκοπό της, που είναι η σωτηρία των πιστών.
Στη μεσαιωνική Μολδαβία, που ασπάστηκε την κωνσταντινουπολίτικη Ορθοδοξία μόλις το 1401, ο Ακάθιστος εικονογραφείται στους εξωτερικούς τοίχους των μεγάλων ηγεμονικών εκκλησιών ώστε να τον βλέπουν όλοι κάθε μέρα. Στη Μολντοβίτσα, μοναστήρι που ίδρυσε το 1532 ο Πέτρου Ράρες (ηγεμόνας της Μολδαβίας από το 1527 ως το 1538 και από το 1541 ως το 1546), έχουν διατηρήσει ακόμα και τα χρώματα τη ζωηράδα τους. Και μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια: Οι μελετητές πιστεύουν ότι ο Τομά (Θωμάς), ο καλός αγιογράφος από τη Σουτσεάβα, έβαλε τον ίδιο τον εαυτό του να υπερασπίζεται την Πόλη της Θεοτόκου στη σκηνή της πολιορκίας. Τον βλέπουμε, γερμένο πάνω από τις επάλξεις του δεξιού πύργου, να τοξεύει τα κανόνια του σουλτάνου Μεχμέτ του Πορθητή!
Δεν είναι όμως μόνον ο Ακάθιστος που καλύπτει τους εξωτερικούς τοίχους του καθολικού (κεντρικού ναού) της Μονής. Δεκάδες σκηνές, όπως Η ρίζα του Ιεσσαί, αλλά και η Δευτέρα Παρουσία, η Πτώση των Πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο κ.ά. αποτελούν ένα μοναδικό βιβλίο, άκρως διδακτικό. Αλλά κάτω από τον πεντακάθαρο μολδαβικό ουρανό αυτά που λάμπουν περισσότερο είναι τα 144 «Χαίρε» των Χαιρετισμών προς τη Θεοτόκο.
Εδώ νοιώθεις «Το Βυζάντιο μετά το Βυζάντιο» όπως χαρακτήρισε ο Ρουμάνος ιστορικός Νικολάι Γιόργκα την περίοδο από τον 15ο αιώνα μέχρι το 1821.