ΑΠΑΝ - Πολιτιστική Εταιρία ΠΑΝΟΡΑΜΑ

Από τη Χίο στη Σμύρνη, στη Μασαχουσέτη, στο Παρίσι, στην Πίζα,
στην Κωνσταντινούπολη

Ο γιατρός και διευθυντής του Γραικικού Νοσοκομείου των Επτά Πύργων (Μπαλουκλί), ο πρωτοπόρος επιδημιολόγος, ο πατέρας της ελληνικής Βυζαντινολογίας και συνιδρυτής του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως, το ορφανό της Χίου που υιοθετήθηκε από Αμερικανούς φιλέλληνες, μια εξέχουσα φυσιογνωμία του Ελληνισμού και οι απανωτές επιδημίες στην Κωνσταντινούπολη του 19ου αιώνα. Τον έλεγαν Αλέξανδρο Πασπάτη. Η περιπετειώδης ζωή του ήταν αυτό που λέμε «πιο απίστευτη και από μυθιστόρημα».
Γεννήθηκε στην οθωμανοκρατούμενη Χίο το 1814. Παιδί έχασε τον πατέρα του, σώθηκε από την τρομερή σφαγή του 1822, αλλά πιάστηκε αιχμάλωτος και βρέθηκε στο σκλαβοπάζαρο της Σμύρνης. Από εκεί τον εξαγόρασε η ίδια η μητέρα του. Με μια αποστολή δώδεκα παιδιών βρήκε καταφύγιο στην Βοστώνη. Ήταν από τους πρώτους Έλληνες πρόσφυγες που ευεργετήθηκαν από το αμερικανικό κίνημα του φιλελληνισμού εκείνης της εποχής (και το American Board of Commissioners for Foreign Missions), ιδιαίτερα μετά τον διεθνή σάλο που προξένησε το δράμα της Χίου. Φοίτησε για ένα διάστημα στο Κολλέγιο Amherst της Μασαχουσέτης και συνέχισε τις ιατρικές σπουδές του στην Ευρώπη: Παρίσι και Πίζα. Έχει ήδη αρχίσει την έντονη δραστηριότητα γύρω από τα γράμματα, τις αρχαιολογικές μελέτες και τις πολιτιστικές εκδηλώσεις.

Άρχισε την επιστημονική του σταδιοδρομία στην Κωνσταντινούπολη το 1840. Τα ιατρικά του επιτεύγματα μπορείτε να τα διαβάσετε στο άρθρο των Κωνσταντίνου Τρομπούκη και Ιωάννη Λασκαράτου, μελετητών της Ιστορίας της Ιατρικής, οι οποίοι παρουσιάζουν τον γιατρό Πασπάτη, τονίζοντας μάλιστα ότι όλοι οι βιογράφοι του επικεντρώνονται αποκλειστικά στα βυζαντινολογικά του επιτεύγματα. Όμως, όπως και να το κάνουμε, για αυτά έγινε γνωστός στο παγκόσμιο επιστημονικό στερέωμα, εφόσον στην ουσία ο Πασπάτης υπήρξε ο θεμελιωτής της Βυζαντινής Αρχαιολογίας. Ήταν βέβαια τυχερός: είχε τη βυζαντινή Κωνσταντινούπολη γύρω του και κάτω από τα πόδια του. Σε έξαλλη κατάσταση έτρεχε πίσω από τα συνεργεία των Γάλλων εργολάβων, που είχαν αναλάβει την κατασκευή της σιδηροδρομικής γραμμής Παρίσι-Κων/πολη. Σύμφωνα με τον παθιασμένο γιατρό, οι Γάλλοι «σαν άλλοι Σταυροφόροι» προξένησαν ανεπανόρθωτες καταστροφές στο παράκτιο μέτωπο της Παλαιάς Πόλης.
Ο Πασπάτης έτρεχε. Κατέγραφε, σχεδίαζε, σημάδευε τοπογραφικά σημεία που γκρεμίζονταν μέρα με τη μέρα εκείνο το 1870. Όλη η προποντιακή πλευρά άλλαξε όψη.
Αλλά ο Πασπάτης δεν ήταν μόνον καταγραφέας, ρακοσυλλέκτης και διασώστης βυζαντινής μνήμης. Ήταν ένας εμβριθής μελετητής και συγγραφέας, δραστήριος πρόεδρος του Φιλολογικού Συλλόγου Κων/πόλεως, που υπήρξε φορέας ανάλογος μιας εθνικής Ακαδημίας και συνάμα μιας Αρχαιολογικής Εταιρείας και ενός κορυφαίου Πανεπιστημίου. Επιπλέον, ευνοήθηκε ιδιαίτερα από τις τρομερές επιδημίες που χτύπησαν εκείνον τον καιρό την Πόλη, τη χολέρα και την ευλογιά (1854-56). Η χολέρα μάλιστα έπληξε 4 φορές την Πόλη μέσα σε 25 χρόνια: το 1847, το 1865 (που ήρθε με ένα πλοίο που κατέπλευσε από την Αλεξάνδρεια, όπως στα χρόνια του Ιουστινιανού) και το 1871.
Ας μην παρεξηγήσουμε τον όρο «ευνοήθηκε». Δεν αφορά οικονομικά κέρδη ή αξιώματα, αλλά τη δυνατότητα μίας διπλής έρευνας. Η μία αφορούσε στην επιδημιολογία, ενός κλάδου της ιατρικής τον οποίο εισήγαγε στον κόσμο της πολίτικης Ρωμιοσύνης ο Πασπάτης. Η άλλη αφορούσε στην εξερεύνηση βυζαντινών μνημείων και καταλοίπων στις πιο φτωχές γειτονιές και τις πιο άγνωστες συνοικίες της Παλαιάς Πόλης –άγνωστες για τη Ρωμιοσύνη, που δεν περιδιάβαινε τα περισσότερα μέρη της εντός των βυζαντινών τειχών οθωμανικής πρωτεύουσας, όπως κάνουμε εμείς σήμερα που σουλατσάρουμε σε σκληροπυρηνικές μουσουλμανικές γειτονιές. Ο γιατρός πήγαινε στα πιο απίθανα μέρη για τις επιδημιολογικές του παρατηρήσεις. Χωνόταν σε σκοτεινά σοκάκια για να επισκεφθεί αρρώστους. Αλλά η παρατηρητικότητά του και η εμπειρία του τον έκαναν να εντοπίζει πράγματα που δεν έβλεπε κανείς άλλος.
Αυτά, λόγω της διπλής επικαιρότητας. Επιδημία και ΗΠΑ (για να θυμηθούμε τον φιλελληνισμό της εποχής του 1821). Περισσότερα για το βυζαντινολογικό και φιλολογικό έργο του Πασπάτη θα βρείτε στην Βικιπαίδεια, όπου, περιέργως, το άρθρο είναι καλογραμμένο και τεκμηριωμένο. Προφανώς το έγραψαν κάποιοι λάτρεις της εξέχουσας αυτής φυσιογνωμίας. Ανήκουμε κι εμείς σε αυτή την πολυπληθή ομάδα. Με πολύ θαυμασμό και πολύ σεβασμό.

Περισσότερα για την ιατρική του δραστηριότητα θα βρείτε στο άρθρο των Τρομπούκη και Λασκαράτου, «Ο Έλληνας πρωτοπόρος της επιδημιολογίας στην Κωνσταντινούπολη» από το επιστ. περιοδικό «Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής» τ. 18/6 (2001), με το οποίο σας συνδέουμε. Θα γνωρίσετε μία άλλη πτυχή της πολίτικης ζωής. https://archive.apan.gr/gr/data/Accompanying-Item/25736

Τα χαρακτικά εδώ είναι από το βιβλίο του Πασπάτη, «Βυζαντιναί μελέται. τοπογραφικαί και Ιστορικαί μετά πλείστων εικόνων» (Κωνσταντινούπολις, εκ του Τυπογραφείου Αντωνίου Κορομηλά, 1877). Μπορείτε να βρείτε αυτό το πολύτιμο έργο σε ψηφιακή μορφή στην ‘anemi’ την ηλεκτρονική βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Κρήτης. Τώρα με τον εγκλεισμό έχουμε ευκαιρία να διαβάσουμε και τέτοιου είδους βιβλία. Η σχετικά άνετη καθαρεύουσα δεν θα σας δυσκολέψει (428 σελίδες και 27 εικόνες). Μια ακόμα πρόταση για να μείνουμε ΜΕΣΑ και να μην ξεχνιόμαστε, επειδή και ο Πασπάτης παραπονιόταν για την αδιαφορία των συμπατριωτών του. Τονίζει μάλιστα την υψηλότερη θνησιμότητα το φθινόπωρο, αλλά και την αδιαφορία ακόμα και των ασθενών… Γιατί όσο κι αν μας προστατεύει ο Ταξιάρχης των Ασωμάτων με τα φτερά του, χρειάζεται και η δική μας φροντίδα, η δική μας αίσθηση της ευθύνης. Χρόνια πολλά και του χρόνου καλύτερα!

Μαριάννα Κορομηλά,
για το Face Book: Πολιτιστική Εταιρεία Πανόραμα. Δημοσιεύτηκε την Κυριακή 8 Νοεμβρίου του 2020

Οι εικόνες:
Η Σφαγή της Χίου, το 1822 (Scène des massacres de Scio) ελαιογραφία του Ευγένιου Ντελακρουά (Ferdinand Victor Eugène Delacroix), έργο του 1824. Λούβρο
Μονή Παμμακαρίστου, από το βιβλίο του Αλέξανδρου Πασπάτη, Βυζαντιναί μελέται (Κων/πολη, 1877)
Η κομνήνεια Μονή του Χριστού Παντοκράτορος, 12ος αιώνας. Χαρακτικό του Δ. Γαλανάκη στο βιβλίο του Αλέξανδρου Πασπάτη, Βυζαντιναί μελέται (Κων/πολη, 1877)
Το καθολικό της Μονής της Χώρας, 11ος, 12ος, 14ος αιώνας (Καχριέ τζαμί). Χαρακτικό του Δ. Γαλανάκη στο βιβλίο του Αλέξανδρου Πασπάτη, Βυζαντιναί μελέται (Κων/πολη, 1877)