ΑΠΑΝ - Πολιτιστική Εταιρία ΠΑΝΟΡΑΜΑ

Φθινοπωρινή Ελλάδα. Εξορμήσεις στα ηπειρωτικά, εξορμήσεις στην υπέροχη και πολυπόταμη Ήπειρο – τη μαγευτική το φθινόπωρο Ήπειρο. Και ιδού ένα από τα λιγότερο γνωστά μνημεία του Δεσποτάτου της Ηπείρου: η (μάλλον) παντελώς άγνωστη Παντάνασσα που βρίσκεται κοντά στη δεξιά όχθη του ποταμού Λούρου και 5 χλμ μακριά από την κωμόπολη Φιλιππιάδα (π. 17 χλμ από την Άρτα).
Φέτος, λοιπόν, συμπληρώνονται 50 χρόνια από όταν άρχισε το 1971 το έργο της αποκάλυψης αυτού του εξαιρετικά σημαντικού ηγεμονικού μνημείου του 13ου αιώνα, Πελώρια δέντρα και πυκνά θάμνα κάλυπταν επί χρόνια τα ερείπια, όπως γράφει ο ανασκαφέας Παναγιώτης Βοκοτόπουλος, επιμελητής τότε Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Ηπείρου, καθηγητής Βυζαντινής Αρχαιολογίας αργότερα, ακαδημαϊκός και πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών το 2007. Το 2007, μάλιστα, κυκλοφόρησε το μελέτημά του «Παντάνασσα Φιλιππιάδος» (έκδοση της Ακαδημίας), αλλά και, μεταξύ πολλών άλλων βιβλίων του ΠΒ, μιλώντας για την Ήπειρο, έχει ενδιαφέρον το φωτογραφικό του οδοιπορικό «Ήπειρος» (εκδόσεις Μυγδονία 2012) γιατί η καταγραφή του περασμένου αιώνα είναι κυριολεκτικά μουσειακή.
Κόπηκαν δέντρα λοιπόν, το 1971, το πρώτο βήμα για την ηρωική ανασκαφική έρευνα πριν από μισόν αιώνα, και άρχισε ο καθαρισμός του χώρου. Κάτω από επίχωση δύο μέτρων «κρυβόταν», γράφει ο ΠΒ, τα ερείπια ενός μεγάλου ναού σταυροειδούς εγγεγραμμένου, με νάρθηκα, προστώο και δύο παρεκκλήσια. Το αξιολογότατο και πάρα πολύ εντυπωσιακό ερείπιο με τα καταπληκτικά μαρμαροθετήματα (φωτ 1-4) θεωρείται το σημαντικότερο γνωστό θρησκευτικό μνημείο της Νότιας Ηπείρου μετά από την ίδια την Παρηγορήτισσα της Άρτας (όπου στη Βυζαντινή Γλυπτοθήκη που λειτουργεί εκεί στεγάζονται πάρα πολλά αρχιτεκτονικά μέλη από την Παντάνασσα της Φιλιππιάδας).
Τα ερείπια έχουν ενδιαφέρον. Τα υψηλής τέχνης γλυπτά και άλλα διακοσμητικά στοιχεία (στην Άρτα πλέον) έχουν ακόμα μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Σώθηκε ακόμα και η κτητορική επιγραφή κάτω από την Παναγία που ευλογεί το ηγεμονικό ζεύγος.
Αλλά και το μικρό ιστορικό γύρω από την ίδρυση της πλουσιότατης Μονής έχει το δικό του «πιπεράτο» ενδιαφέρον, με πολιτικές και κοινωνικές προεκτάσεις.
Ατασθαλίες έκανε ο δεσπότης (ηγεμόνας) Μιχαήλ Β΄ Αγγελοδούκας Κομνηνός της Ηπείρου (στον θρόνο: 1232-1267/8). Παράτησε έγκυο τη νεαρότατη και ευσεβέστατη σύζυγο, τη Θεοδώρα Πετραλίφα, και έζησε πέντε χρόνια με μια Αρτινή παλλακίδα κι άλλες διάφορες γυναίκες. Η Πετραλίφενα ήταν κορίτσι της αριστοκρατίας, κόρη του σεβαστροκράτορα της Θεσσαλίας Ιωάννη Πετραλίφα. Ο γάμος ήταν καθαρά πολιτικής συναλλαγής συμφωνία, αλλά δεν την αφήνεις σύξυλη την επίσημη κυρία σου κυρ Μιχαήλ, για να την κουβεντιάζουν ακόμα και οι βρωμερότεροι μεθύστακες της Άρτας! Έρωτες, μίση, πάθη, αντιζηλίες, υπέρμετρες φιλοδοξίες, προδοτικές συναλλαγές, αιχμαλωσίες, δολοφονίες, απανωτά σκάνδαλα, συμμαχίες με Φράγκους και Γερμανούς, όλα τα είχε το Δεσποτάτο. Κι ο Μιχαήλ, γιός του ιδρυτή του Δεσποτάτου, μετά την κατάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας από τους Λατίνους (Άλωση της Πόλης, Απρίλιος του 1204), είχε τα μυαλά πάνω από το κεφάλι του.
Ταπεινωμένη η Θεοδώρα (η μετέπειτα οσία Θεοδώρα, πολιούχος της Άρτας), έφυγε από το παλάτι, όπου είχε σπιτώσει την ή τις ερωμένες ο δεσπότης, και πήρε τα βουνά. Ο Βίος της γράφει πολλά για αυτή την πενταετή περίοδο της απόγνωσης, αλλά το σημαντικό είναι ότι ξεσηκώθηκε ο λαός της Άρτας εναντίον του ασεβούς δεσπότη και με επικεφαλής το τοπικό αρχοντολόι ανάγκασαν τον Μιχαήλ να συμμορφωθεί.
Η Θεοδώρα τον συγχώρησε και αυτός, για να εξιλεωθεί, ίδρυσε δύο μοναστήρια γύρω από την Άρτα: την Κάτω Παναγιά (Ιερά Μονή Γεννήσεως Θεοτόκου ή Κάτω Παναγιά) στα δυτικά της πρωτεύουσας του Δεσποτάτου και δίπλα στον Άραχθο και την επίσης παραποτάμια, αλλά στον Λούρο αυτή, Παντάνασσα της Φιλιππιάδας.

Μια παράκαμψη, λοιπόν, από την πρόσφατα κατασκευασμένη και άρτια Ιόνιο Οδό θα σας φέρει μπροστά στα ερείπια του μεγαλοπρεπούς καθολικού της Παντάνασσας. Κι αν δεν βρείτε ανοικτό τον αρχ. χώρο, διότι τα οικονομικά για τον πολιτισμό είναι πολύ στενεμένα, δυστυχώς, θα δείτε ωραιότατα γλυπτά από το μνημείο του 1240-1250 στη Γλυπτοθήκη της Παρηγορήτισσας στην Άρτα. Ένα μνημείο που ούτως ή άλλως δεν είναι δυνατόν να μην επισκεφθείτε.
Καλό μήνα, καλό φθινόπωρο και καλές περιηγήσεις στην Ελλάδα!

Πληροφορίες για τα βυζαντινά των νομών Άρτας και Πρεβέζης θα βρείτε στην Ιστοσελίδα της 18ης Εφορείας Αρχαιοτήτων: http://18eba.culture.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=71&Itemid=435]



ΦΩΤ ΚΑΤΩ:
1-4 Μαρμαροθετήματα του 13ου αιώνα. 5 Κάτοψη της Παντάνασσας Φιλιππιάδας. Από το μελέτημα του Π. Βοκοτόπουλου, «Παντάνασσα Φιλιππιάδος» (έκδοση της Ακαδημίας Αθηνών, 2007). 6 Κυκλικές πλίνθοι με απολαξευμένο Σταυρό. 7 Ο άμβωνας που βρέθηκε στον ναό του 13ου αι. μεταφέρθηκε πιθανότατα από κάποια πρωτοβυζαντινή εκκλησία της ηπειρωτικής Νικοπόλεως και χρησιμοποιήθηκε ξανά στον ηγεμονικό ναό της Φιλιππιάδας. Εκτίθεται και αυτός στη Βυζαντινή Γλυπτοθήκη της Παναγία της Παρηγορήτισσας στην Άρτα. 8. Η εντυπωσιακή και (μάλλον) παντελώς άγνωστη Παντάνασσα της Φιλιππιάδας.