ΑΠΑΝ - Πολιτιστική Εταιρία ΠΑΝΟΡΑΜΑ

Βυζαντινά παραποτάμια και νυχτερινές μελωδίες

Στον Έβρο θα πάμε απόψε για την πανσέληνο της Παρασκευής 12 Αυγούστου 2022. Όχι όμως στην παραθαλάσσια Ζώνη, ούτε στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Αλεξανδρούπολης. Θα πάρουμε τον δρόμο κατά μήκος του ποταμού, θα περάσουμε και το Διδυμότειχο και 13 χλμ βορειότερα θα ακολουθήσουμε μια παράκαμψη για να φτάσουμε στο κεφαλοχώρι Πύθιο. «Το βαθυκόκκινο φεγγάρι πάνω απ’ το βαθύ, χρυσό ποτάμι». Ένα μουσικό ταξίδι με την Παναγιώτα Κοντογιάννη στο πιάνο. Στο βυζαντινό Κάστρο του Πυθίου. Ώρα Έναρξης: 21:30. Είσοδος Ελεύθερη. Η εκδήλωση οργανώνεται από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Έβρου. Κι αν προλάβετε, περάστε και από το Βυζαντινό Μουσείο στο Διδυμότειχο.

Στο Πύθιο, λοιπόν. Τοπίο γαλήνιο, κάμπος πλούσιος, ξανθός, παραποτάμια γοητεία. Μουγκανίζουν οι αγελάδες, τα κουνούπια ετοιμάζονται για τη μεγάλη επίθεση, σκυλιά τρέχουν, εκατό μέτρα μακριά το σύνορο, φορτωμένα τα αμπέλια έτοιμα να τρυγηθούν. Αγροτικός κόσμος. Θρακιώτικος.

Βρισκόμαστε στη δυτικότερη άκρη του ζωτικού χώρου της βυζαντινής πρωτεύουσας – αυτό ήταν ο Έβρος για αυτό και βρίσκονται εδώ, με τέτοια πυκνότητα, τόσα πολλά βυζαντινά μνημεία. Για αυτό και τουλάχιστον τρία από αυτά συγκαταλέγονται ανάμεσα στα σημαντικότερα μνημεία της αλλοτινής βυζαντινής επικράτειας. Μια μεγάλη καστροπολιτεία, το Διδυμότειχο – όπου υπάρχει κι ένα από τα σημαντικότερα μνημεία της πολύ πρώιμης οθωμανικής αρχιτεκτονικής. Η Παναγία η Κοσμοσώτειρα στις Φέρες, το μοναδικό κομνήνειο «αυτοκρατορικό» μνημείο στον ελλαδικό χώρο κι ένα από τα καλύτερα δείγματα κωνσταντινουπολίτικης τέχνης εκτός Κωνσταντινούπολης. Το Κάστρο του Πυθίου, η οχυρωμένη κατοικία του Ιωάννη Καντακουζηνού, μεγάλου δομέστιχου στην αυλή του Ανδρόνικου Γ’ του Παλαιολόγου.
Όταν πέθανε πρόωρα ο Ανδρόνικος, ο Καντακουζηνός αρνήθηκε να αποδεχτεί τη νομιμότητα της διαδοχής του ανήλικου Ιωάννη Ε΄ του Παλαιολόγου, και κυρίως της αδηφάγου μητέρας του, της Άννας της Σαβοΐας. Επανανάστησε κατά του «παλαιολόγειου» καθεστώτος και αυτοανακηρύχθηκε αυτοκράτορας. Όλα αυτά συνέβησαν εδώ στα μέρη του Έβρου. Αδριανούπολη, Πύθιο, Διδυμότειχο. Στην άκρη της κωνσταντινουπολίτικης ακτίνας άμεσης επιρροής. Ο εμφύλιος «των δύο Ιωάννηδων», του Ιωάννη ΣΤ΄ του Καντακουζηνού και του Ιωάννη Ε΄ του Παλαιολόγου, κράτησε έξι χρόνια, 1341-1347, και τίναξε τη Θράκη και τη Μακεδονία στον αέρα. Ως και η γλυκύτατη κυρία Ειρηνούλα, η Ασάνενα – Καντακουζηνή, πήρε τα όπλα και πολέμησε στο Διδυμότειχο, για να στηρίξει τον σύζυγό της. Το ζεύγος είχε για ορμητήριο και καταφύγιο το τετραώροφο πυργόσπιτο στο Πύθιο. Μεταξύ Διδυμοτείχου και Αδριανουπόλεως. Ώσπου, στις 7 Φεβρουαρίου του 1347 μπήκε τροπαιοφόρος ο Καντακουζηνός στην Πόλη και ξαναφόρεσε το στέμμα, επίσημα πλέον, έως το 1354.
Δεν πέρασαν καλά-καλά ούτε πέντε χρόνια από τότε. Μετά το 1359, ίσως το 1360 ή 61, όλη η περιοχή έπεσε στα χέρια του Χατζή Ιλμπέγκ και τέλη της δεκαετίας του 1360, ίσως το 1369, κατακτήθηκε και η Αδριανούπολη.

Το Πύθιο έμεινε για να θυμίζει εκείνη τη δραματική εποχή του άγριου ανταγωνισμού των δύο Ιωάννηδων. Ως κι ο Κωνσταντίνος Καβάφης έγραψε για εκείνον τον ολέθριο εμφύλιο. Αλλά, παρόλα αυτά, το ίδιο το κτίσμα, είναι μοναδικό. Μοναδικότατο. Και μόνο να αναλογιστεί κανείς ότι είναι ένα από τα τέσσερα μοναδικά αυτοκρατορικά κοσμικά (μη εκκλησιαστικά και όχι καθαρά αμυντικά) που έχουν σωθεί σε όλη την έκταση της αυτοκρατορικής επικράτειας.
Ποια είναι αυτά; Το μικρό οχυρωμένο παλάτι στο Νυμφαίο (τουρκ. Κεμάλπασά) 20 χλμ ανατ. της Σμύρνης. Κτίσμα των Λασκαριδών και Βατάτζηδων της Αυτοκρατορίας της Νικαίας, αρχές του 13ου αιώνα. Σώθηκε μικρό μέρος. Έχει αναστηλωθεί πρόσφατα. Το Παλάτι του Πορφυρογέννητου, γνωστό και σαν Τεκφούρ Σαράι, μικρό τμήμα του Ανακτόρου των Βλαχερνών στην Κ/Πολη, 13ος αιώνας. «Αναπαλαιώθηκε» πρόσφατα κατά τον χειρότερο τρόπο. Τα Παλάτια στον Μυστρά, 13ος αι., κυρίως 14ος-15ος. Αναστηλώνονται επί χρόνια, αλλά δεν είναι ακόμα επισκέψιμες οι δύο πτέρυγες. Και το εντυπωσιακό Πύθιο στον Βόρειο-Άνω Έβρο. Πέτρα-πέτρα το μελέτησε πριν από δεκαετίες ο Μανώλης Κορρές. Χαράλαμπος Μπακιρτζής, Ρόμπερτ Οστερχάουτ, Κων. Τσουρής, Αθ. Μπρίκας, Λίλα Σαμπανοπούλου: οι αρχαιολόγοι και αρχιτέκτονες που ασχολήθηκαν με αυτό το μοναδικό αλλά εντέλει άτυχο μνημείο.
Ήταν για χρόνια κλειστό, αλλά εξαιρετικά εντυπωσιακό καθώς δεσπόζει στον παρεβρίτικο κάμπο. Έγιναν εργασίες καθαρισμού και στήριξης. Δυσκολίες πολλές. Βαριά μηχανήματα, τόπος ακατάλληλος, ψηλό κτίσμα με θόλους, χωριό μακρινό. Στη διάρκεια των εργασιών έχασε τη ζωή του ο Θανάσης Μπρίκας. Παθιασμένος με τον πύργο του. Συχνά κοιμόταν μέσα για να μη χάνει χρόνο στα πήγαινε-έλα και, κυρίως αυτό: για να βιώσει τον χώρο, να δει την ανατολή, να παρακολουθήσει τη διαδρομή των πελαργών, να βρει λύσει στα διάφορα προβλήματα. Θα τον φέρουμε ξανά στη μνήμη μας απόψε, ακούγοντας τη νεαρότατη Παναγιώτα Κοντογιάννη να παίζει πιάνο. Σοπέν, Ραχμάνινοφ, Αστρινίδης, Χατζιδάκις και βαθυκόκκινο το φεγγάρι πάνω από τον αργυρορρύτη Έβρο. Θα χαιρόταν και ο αείμνηστος Θανάσης. Θα χαίρονταν και οι δύο θρακικής καταγωγής συνθέτες (από τον Σκοπό της Αν. Θράκης και στη Ρουμανία και Ουκρανία αργότερα ο Αστρινίδης, από την Ξάνθη ο ΜΧ).
Θα τη χαρούμε κι εμείς απόψε τη βραδιά, είτε πάμε είτε όχι. Θα καλύψουμε με το νου τα 900 χιλιόμετρα (898 για την ακρίβεια από το κέντρο της Αθήνας στο Πύθιο), για να ακούσουμε τα νοτούρνα και τα φεγγαράκια, καθισμένοι μπροστά σε αυτό το μοναδικό κτίσμα και νιώθοντας πίσω από τα καβάκια τον Έβρο να κυλάει προς το Αιγαίο. Απόλαυση. Μόνο μη μας τα χαλάσει ο καιρός.

Μαριάννα Κορομηλά, 12/8/2022