ΑΠΑΝ - Πολιτιστική Εταιρία ΠΑΝΟΡΑΜΑ

Αποχαιρετώντας τη μητέρα, τη γιαγιά, τις πίσω μας σελίδες, τις αδιατάρακτες σταθερές,
τις αναγκαίες βεβαιότητες, τη χαμένη αίγλη μιας αυτοκρατορίας

Αποχαιρετώντας τη βασίλισσα Ελισάβετ Β΄

Η λατρεία του ηγεμόνα εισάγεται από την Ανατολή, και μάλιστα από την Περσία, στον ελληνιστικό κόσμο. Όταν πληροφορήθηκε ο Μέγας Αλέξανδρος τη δολοφονία του Δαρείου Γ΄, του τελευταίου Αχαιμενίδη Μεγάλου Βασιλέα, τον Ιούλιο του 330 π.Χ., υιοθέτησε τον τίτλο και πολλά από όσα συνόδευαν τον τίτλο, ενώ προβλήθηκε ως νόμιμος διάδοχος της δυναστείας των Αχαιμενιδών. Έτσι, ο νέος Βασιλεύς της Ασίας –παρά τις έντονες αντιδράσεις των Μακεδόνων εταίρων αλλά και πολλών άλλων Ελλήνων, ακόμα και στη μακρινή Ελλάδα– επέβαλε την προσκύνηση.
Ένα μεγάλο μέρος του λατρευτικού τυπικού υιοθέτησαν και οι Διάδοχοι, κατά κύριο λόγο οι δύο μακεδονικές δυναστείες που βασίλευσαν στην Ανατολή: οι Σελευκίδες της Ασίας και οι Πτολεμαίοι της ευρύτερης Αιγύπτου. Αλλά η λατρεία, τόσο η ουσία της όσο και τα τελετουργικά της, οδήγησαν προς τη θεοποίηση του (εν ζωή) ηγεμόνα. Αυτή η «μεταφυσική» διάσταση του κατόχου της εξουσίας αποτέλεσε τον ύψιστο θεσμό της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, όταν ο Οκταβιανός εγκαθίδρυσε το αυτοκρατορικό πολίτευμα και πήρε τον τίτλο του αυγούστου. Δεκάδες Αυγουσταία, ναοί όπου λατρευόταν ο Ρωμαίος εστεμμένος, ιδρύθηκαν σε κάθε γωνιά της απέραντης επικράτειας. Μάλιστα τα πρώτα χτίστηκαν στο ανατολικό τμήμα, στη Νικόπολη της Ηπείρου, στην Άγκυρα της τότε Γαλατίας και αλλού, διότι, καθώς φαίνεται, ο Αύγουστος δεν τολμούσε να ιδρύσει τον πρώτο οίκο της δικής του λατρείας στην ίδια τη Ρώμη –ενώ η Ανατολή είχε την εμπειρία των ελληνιστικών εξουσιών. Ας μην ξεχνούμε και τον Σελευκίδη Αντίοχο Β΄ τον Θεό (βασ. 261-246 π.Χ.) ή τον Πτολεμαίο ΙΒ΄ (βασ. 80-58, 55-51 π.Χ.), που έφερε τους τίτλους Νέος Διόνυσος Θεός Φιλοπάτωρ και Φιλάδελφος.

Εδώ δεν θα αναλύσουμε το πελώριο και σχεδόν άγνωστο θέμα της θεοποίησης και λατρείας του ηγεμόνα στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, με το οποίο έχει ασχοληθεί ιδιαίτερα ο καθηγητής Ιστορίας της Ύστερης Αρχαιότητας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και νυν ομότιμος καθηγητής Δημήτρης Κυρτάτας. Ίσα-ίσα κάνουμε μία δυο νύξεις γύρω από τη λατρεία, επισημαίνοντας δύο κύρια θέματα.
Πρώτον, ότι σε μία αχανή αυτοκρατορία με δεκάδες έθνη, λαούς και φυλές, ο μόνος συνεκτικός δεσμός με το κράτος ήταν η λατρεία του κατόχου του σκήπτρου. Αυτός ενσάρκωνε το κράτος. Ήταν το ίδιο το κράτος. Οι τελετουργίες, οι θυσίες και οι εορτασμοί προς τιμήν του συνέδεαν σε ιδεολογικό επίπεδο τους Φοίνικες με τους Έλληνες, τους Ιλλυριούς και τους Λατίνους, τους Αιγύπτιους με τους Κέλτες και τους Αρμένιους, τους Φρύγες με τους Κίλικες, τους Δακούς και τους Γέτες κλπ, κλπ. Όσοι δεν δέχονταν να λάβουν μέρος στις ετήσιες εορτές και να θυσιάσουν στον θεοποιημένο (εν ζωή) αυτοκράτορα, όπως οι πρώτοι Χριστιανοί μετά τον 2ο αιώνα, εθεωρούντο εχθροί του κράτους, γιατί τίποτα άλλο δεν πιστοποιούσε την αποδοχή της πολιτειακής τους ιδιότητας, ούτε η καταβολή φόρων ούτε η τήρηση άλλων κρατικών θεσμών.
Δεύτερον, οι έννοιες κράτος και αυτοκράτωρ ήταν ταυτόσημες. Ενείχαν πραγματισμό και μεταφυσική, απολυταρχισμό και μαγεία, βία και υποταγή, ασφάλεια, συνέχεια και σταθερότητα, ανωτερότητα και αίγλη· δόξα. Αυτή η απόλυτη ταύτιση διατηρήθηκε ακόμα και μετά την υιοθέτηση του Χριστιανισμού από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο (καίσαρας 306-324, μονοκράτορας 324-337), όταν πλέον καταργήθηκε η θεοποίηση του ηγεμόνα. Τώρα, ο εστεμμένος δεν ήταν ένας από τους θεούς ή τους ημίθεους. Ήταν «ο φίλος» του ενός και μοναδικού Θεού και η «επίγεια εικόνα Του». Ο ίδιος ο Κωνσταντίνος πέρασε στη νέα μονοθεϊστική –και πολύ σύντομα κρατική –θρησκεία ως άγιος και ισαπόστολος, ενώ αγιοποιήθηκε και η μητέρα του, η αγία Ελένη, και οι δύο τους πέρασαν στην αγιογραφική τέχνη ως σωτήριο βασιλικό ζεύγος, που κρατάει τον Σταυρό ανάμεσά του.

Η θεϊκή υπόσταση του ηγεμόνα, αυτή η βαθιά εσωτερική πίστη στο ανώτατο ον που κυβερνάει τον ή τους λαούς ελέω Θεού, διατηρήθηκε σε όλη τη διάρκεια της Βυζαντινής εποχής, με όλες τις πολιτικές διακυμάνσεις, και διαπερνώντας τον χρόνο και τις ιστορικές συγκυρίες έφτασε μέχρι τα κράσπεδα της Σύγχρονης εποχής –αλλού με περισσότερη ή λιγότερη ένταση, άλλοτε με αρκετή κάλυψη κι άλλοτε απροκάλυπτα, με φανφάρες ή σιωπηλά, στα μουλωχτά ή και με πράξεις απίστευτης έξαρσης (βασιλιάς Ήλιος, Ναπολέων, πατερούλης-Στάλιν κλπ, κλπ).

Εδώ και μέρες, είμαστε μάρτυρες μιας εντελώς εξωπραγματικής κατάστασης που διαδραματίζεται στη Μεγάλη Βρετανία. Στις 8/9/2022, πέθανε μία από τους / τις μακροβιότερους ηγεμόνες στην παγκόσμια Ιστορία, η Ελισάβετ Β΄, η ελέω Θεού βασίλισσα του Ηνωμένου Βασιλείου της Μεγάλης Βρετανίας και της Βόρειας Ιρλανδίας και των άλλων κτήσεων και κρατών της, υπερασπίστρια της Πίστεως (μακρύς τίτλος που χρονολογείται από το 1521 και εμπλουτίστηκε το 1953).
Από εκείνη την Πέμπτη 8/9 μέχρι και σήμερα Δευτέρα 19/9 που θα γίνει η κηδεία, σύσσωμη η βρετανική κοινωνία βρίσκεται στο πόδι. Όποιος παρακολούθησε έστω και μία ώρα από την αδιάλειπτη ροή των ταφικών εκδηλώσεων έχει μείνει ενεός. Εκατομμύρια άνθρωποι σχηματίζουν ουρές χιλιομέτρων στο Λονδίνο και περιμένουν 10-15 ή και 24-30 ώρες, ακόμα και 36 για να περάσουν σιωπηλοί, βουρκωμένοι ή κλαμένοι να χαιρετίσουν το φέρετρο (κινητά και φωτογραφήσεις απαγορεύονται). Αυτό που θαυμάζει κανείς είναι η εκπληκτική οργάνωση (κρατική, δημοτική και εκ μέρους άπειρων αυθόρμητων εθελοντών και εθελοντικών οργανώσεων), η απόλυτη τάξη, η απέραντη υπομονή, ο αλληλοσεβασμός, η συντροφικότητα, το κουράγιο των ηλικιωμένων, των γονιών με μωρά και των ανθρώπων σε αναπηρικά καροτσάκια. Ναι, ο θρύλος του ποδοσφαίρου Ντέιβιντ Μπέκαμ περίμενε 12 ώρες στην ουρά. Ο Αρχιεπίσκοπος του Κάντερμπερι, όταν τελείωσε τα θρησκευτικά του καθήκοντα, πήρε θέση στην ουρά, η πρώην πρωθυπουργός Τερέζα Μέη στην ουρά κι αυτή. Πλήθη μέρα-νύχτα. Από μακρινές αποστάσεις ήρθε λαός πολύς. Με τραίνα και πούλμαν. Ουρές αξιοθαύμαστες. Πρωτοφανείς. Αλλά δεν ταιριάζουν αυτά στο δικό μας ταμπεραμέντο. Τα παρακολουθείς εμβρόντητος, αλλά ως εκεί.
Το καταπληκτικό, το διαπλανητικό θα’λεγε κάποιος, είναι το κοινό αίσθημα ειπωμένο και ανείπωτο, βιωμένο και εκφρασμένο, η ευγνωμοσύνη, η συγκίνηση, το άγγιγμα της θείας χάρητος, η έλξη της μαγείας, η μυσταγωγία, ο ενθουσιασμός, το αναβάπτισμα στο αίσθημα του ανήκειν, «η συμμετοχή σε αυτή την εθνική περιπέτεια» είπε κάποιος που περίμενε στην ουρά, η επαφή με τη σταθερότητα και τη σιγουριά που αποπνέει η εξουσία και επιβεβαιώνεται με το παραδοσιακό τελετουργικό. Η αίθουσα του Ουέστμινστερ Χολ, όπου τοποθετήθηκε το φέρετρο για την τετραήμερη προσκύνηση, κτίστηκε στα 1097! Τα δρύινα δοκάρια που κρατούν τη στέγη μέχρι σήμερα έγιναν στα 1393. Δεκάδες βασιλικά γεύματα και δείπνα έχουν δοθεί εδώ. Και η ίδια η νεκρή μονάρχης κράτησε στην κεφαλή της το βαρύ στέμμα 70 ολόκληρα χρόνια. «Μας υπηρέτησε 70 χρόνια με ζήλο και αφοσίωση. Να μην αφιερώσω 30 ώρες στην ουρά;» είπε μία κυρία, κι άλλος, κι άλλη, κι άλλοι πάμπολλοι.

Στην ουρά η Μεγάλη Βρετανία ξαναζεί την Ιστορία της. Ενδυναμώνει τον πατριωτισμό της, τους δεσμούς με το άκαρδο και άκαμπτο (και διεφθαρμένο) κράτος. Στην ουρά ξαναβρίσκει το κουράγιο της. Τις τσαλαπατημένες αξίες της και τις ποδοπατημένες παραδόσεις της. Την πίστη της στους θεσμούς. Βίκινγκς και Νόρμαν και Νορμανδοί και Πήκτες και Ουαλοί και Σκωτσέζοι και Ιρλανδοί και Κέλτες και Βρετανοί και Ινδοί και Καναδοί και Αυστραλοί και Αφρικανοί και Νεοζηλανδοί και Αμερικανοί και Πακιστανοί βαδίζουν δίπλα δίπλα, μιλούν με τρεμάμενη φωνή στην τηλεόραση, φέρνουν λουλούδια και τα εναποθέτουν μπροστά στο παλάτι, στέλνουν παλιές φωτογραφίες στα βασιλικά αρχεία, κουβαλούν τα μωρά τους στους ώμους για να μη χάσουν αυτό το πάνδημο αποχαιρετιστήριο «ό,τι πιο ωραίο, ό,τι πιο έντονο, πιο σημαντικό μπορεί να συμβεί στη ζωή σου» λένε πολλοί. 

Ελάχιστοι ενοχλήθηκαν για τα 6 δισεκατομμύρια στερλίνες που θα κοστίσουν οι έντεκα ημέρες του πένθους και τα δρώμενα. Ελάχιστες φωνές υψώθηκαν με αίτημα την ανεξαρτησία της Σκωτίας, της Ουαλίας ή της Βόρειας Ιρλανδίας. Με ένα αόρατο σκήπτρο η νεκρή βασίλισσα συνένωσε τους πάντες και τα πάντα. 
Κανείς δεν περίμενε αυτή την πανεθνική έξαρση στα 2022. Αυτή την αφύπνιση της συλλογικής μνήμης, υπαρκτής και λησμονημένης, ή κατασκευασμένης και περιφρονημένης. Κι εγώ έχω κάτσει με τις ώρες μπροστά στην οθόνη. Μαγεμένη. Παρακολουθώ κάθε τίναγμα της κεφαλής του μαύρου αλόγου που πορεύεται μπροστά στο φέρετρο, κάθε κίνηση, κάθε χειρονομία, κάθε χτύπημα-σύνθημα για αλλαγή στάσης, αλλαγή σειράς. Η τάξη, η ακρίβεια, η μεγαλοπρέπεια, ο ρυθμός, οι χρωματισμοί, τα λάβαρα, οι ενδυμασίες και οι στολές, τα καπέλα, οι φούντες, οι συμβολισμοί – οι άπειροι συμβολισμοί και τα πανάρχαια συνήθεια–, η βουβαμάρα, οι καμπάνες, οι χτύποι της καρδιάς, οι κανονιοβολισμοί, οι χορογραφίες, οι λιποθυμίες των φρουρών, οι συγκρατημένοι λυγμοί, η θεατρικότητα, οι διαταγές σε μεσαιωνικά αγγλικά, οι διάλεκτοι, τα άπειρα θέματα που αναπτύσσουν οι δημοσιογράφοι στα βρετανικά κανάλια, οι χιλιάδες ζωγραφιές των παιδιών, η ανάδυση των αναμνήσεων, όλα, όλα, όλα, με ενδιαφέρουν. Γιατί το καθένα από αυτά παραπέμπει σε μια εικόνα, μια σκηνή, ένα γεγονός, μια κοινωνική έκφραση του βιωμένου παρελθόντος που έχω ζήσει μόνο από τα βιβλία.

Πάνω από όλα με συγκινεί το πλήθος. Αυτό που μετέχει στη λατρεία του ηγεμόνα (του θεοποιημένου ή ηρωποιημένου). Το θέμα δεν αφορά στα πολιτικά μου πιστεύω. Ελπίζω να είναι απολύτως ξεκάθαρο αυτό. Ούτε κάνω ανιστόρητες συγκρίσεις με τελετουργικά και ιδεολογικά του μακρινού παρελθόντος. Αλλά ποτέ δεν φανταζόμουν ότι θα έβλεπα μεγάλα κεφάλαια της Ιστορίας να ξετυλίγονται μπροστά μου. Αυτή η ιερότητα που εκπέμπει η «ελέω Θεού» εξουσία, που είναι πάνω από τον λαό για τον λαό (όπως αποδεικνύεται ότι πιστεύουν μυριάδες άνθρωποι – ή πίστεψαν έστω για μερικές ημέρες), εμένα με βοήθησε όχι μόνο να κατανοήσω καλύτερα, αλλά να βιώσω (έστω τηλεοπτικά) ακατάληπτες καταστάσεις. Τόσα και τόσα βυζαντινά διαβάσματα, τόσες κι άλλες τόσες «τσιριμόνιες» (Πορφυρογέννητου, «Έκθεσις περί της βασιλείου τάξεως» ή λατιν. «De ceremoniis aulae Byzantinae») έχουμε μελετήσει, αλλά τι να σου προσφέρουν τα βιβλία; Κι αυτή την Ανάληψη του Μεγάλου Αλεξάνδρου σε ασημικά και σε μαρμάρινα ανάγλυφα, πώς να την καταλάβεις αν δεν έχεις δει το πλήθος να περιμένει μια ολόκληρη νύχτα (9 βαθμούς είχε προχτές βράδυ) για να ανυψώσει στα ουράνια τη βασίλισσά του, ενώνοντας τις προσευχές και τις θετικές σκέψεις του; Κι αυτή την κραυγή στον Ιππόδρομο της Κ/Πολης που το πλήθος προέτρεπε με σεβασμό ή απαιτούσε με σεβασμό από τη δημοφιλή αυτοκράτειρα Αριάδνη να βρει σύζυγο, πώς να τη νιώσεις αν δεν παρακολουθήσεις τα τεκταινόμενα εις τας Λόνδρας;
Τι άλλο να πω; Βιβλιοθήκες ολόκληρες αναστενάζουν αυτές τις ημέρες, θέλοντας να επιβεβαιωθούν τα γραπτά τους. Να δοθούν εξηγήσεις. Να γίνει βίωμα το άψυχο χαρτί. Να δεις τον νεκρό Μ. Κωνσταντίνο να περιμένει μήνες ώσπου να ταφεί, γιατί, εκτός των άλλων πολιτικών και δυναστικών προβλημάτων, κανείς δεν τολμούσε να τον θάψει (Ευσέβιου Καισαρείας, «Βίος ..»). Μα να δεις και τον νεκρό Μ. Αλέξανδρο να περιμένει δυο χρόνια, δυο ολόκληρα χρόνια, στη Βαβυλώνα, ώσπου να αποφασίσουν να μεταφέρουν την ιερή σορό στη Μακεδονία και να γίνουν εντέλει τα γνωστά-άγνωστα με τον Πτολεμαίο που την άρπαξε και τη μετέφερε στο δικό του βασίλειο.
Αλλά οι συσχετισμοί και οι συγκρίσεις ενέχουν και παγίδες. Προσοχή. Μόνον η συλλογική συγκίνηση και το αίσθημα της ιερότητας που συναρπάζει το (πειθαρχημένο) πλήθος μπορούν να μας μεταδώσουν την πνοή και την ανατριχίλα της βιωμένης ιστορίας χιλιετιών.
Ρουφώ κάθε λεπτό αυτού του απίστευτου θεάματος που εκτυλίσσεται τόσες ημέρες μέσα στις οθόνες μας, λύνω πολλές απορίες και ζω με άλλη ματιά τις αμέτρητες σελίδες που μιλούσαν για τελειωμένες ιστορίες – οι οποίες από ό,τι φάνηκε δεν τελείωσαν ακόμα.

Μαριάννα Κορομηλά, Δευτέρα 19/9/2022
(δημοσιευμένο στο Face Book «Πολιτιστική Εταιρεία Πανόραμα»)

1. Ο Πτολεμαίος Α΄ ο Σωτήρ (γεν. 367-θαν. 282 π.Χ.) απεικονίζεται σαν φαραώ. Προτομή στο Βρετανικό Μουσείο
2. Άγκυρα. Το Αυγουσταίον, ναός αφιερωμένος στον Οκταβιανό Αύγουστο και τη Ρώμη, 20-25 π.Χ.
3. Στα τελευταία χρόνια της βασιλείας του, ο αυτοκράτορας Κόμμοδος (Μάρκος Αυρήλιος Κόμμοδος Αντονίνος Αύγουστος, 177-180-192 μ.Χ.) ταύτιζε τον εαυτό του με τον Ηρακλή. Εκτελούσε τους άθλους του ήρωα, ντυνόταν με ρόπαλο και λεοντή και τέλος έδωσε το όνομα του ακόμη και στη Ρώμη ορίζοντας το νέο της όνομα ως «Colonia Commodiana». Στη φωτ: «Η αποθέωση του Κόμμοδου-Ηρακλή» Μουσεία Καπιτολίου, Ρώμη

4. Ένας από τους μακροβιότερους εστεμμένους στην παγκόσμια Ιστορία είναι ο Σαπώρ Β΄ ο Μέγας της περσικής δυναστείας των Σασανιδών: βασίλευσε 70 χρόνια, από το 309 μέχρι το 379 (σύγχρονος του Μ. Κωνσταντίνου, του Κώνσταντος Β΄, του Ιουλιανού, του Ιοβιανού, του Ουάλη). Όπως φαίνεται σε αυτή τη ζωγραφιά από την εικονογραφημένη «Ιστορία των Βασιλέων» (το «Shahnama» του 16ου αι. Folio 538r στο Μητροπολιτικό Μουσείο της νέας Υόρκης) οι αυλικοί τον έστεψαν Βασιλέα των Βασιλέων μόλις γεννήθηκε γιατί είχε πεθάνει ο πατέρας του. Βαρύ το στέμμα στο μωρουδιακό κεφάλι, αλλά αποδείχθηκε πανάξιος ηγεμόνας και ατρόμητος πολεμιστής «με θεϊκές ιδιότητες». Ο μέγας αντίπαλος της νεοσύστατης Κωνσταντινούπολης.

5. Η Βασιλική Αυλή / Αίθουσα του Θρόνου (Aula Palatina) ή και Βασιλική του Κωνσταντίνου είναι ένα πελώριο μονόχωρο κτίσμα, μια ρωμαϊκή βασιλική του 300-310 μ.Χ. στο παραποτάμιο Τρίερ της Γερμανίας (στα σύνορα με το Λουξεμβούργο). Εδώ ήταν η πρώτη έδρα του (Μεγάλου) Κωνσταντίνου όταν τον ανακήρυξε καίσαρα ο στρατός το 306. Η σχέση εξουσίας και θρησκείας, ανακτορικών κτισμάτων –ακόμα και εμπορικών– και χριστιανικών εκκλησιών, χτίζεται σταδιακά στα πρώτα χρόνια του 4ου αιώνα.
6. Η Βασιλική Αυλή ή Αίθουσα του Θρόνου στο Τρίερ της Γερμανίας, που λειτουργεί ως εκκλησία, έχει μήκος 67 μέτρα, πλάτος 26,05 και ύψος 33 μέτρα. Η ανατολική πλευρά της ρωμαϊκής βασιλικής κατέληγε σε ημικυκλική κόγχη, όπου βρισκόταν ο θρόνος του καίσαρα. Αξίζει να συγκριθεί αυτή η εντυπωσιακή Άουλα με την αίθουσα των 73,20 μέτρων μήκους στο Ουέστμινστερ.
7. Ο Λουδοβίκος ΙΔ΄ ή βασιλιάς Ήλιος / Roi Soleil (βασίλευσε 72 χρόνια: 1643-1715), απεικονίζεται σαν θεός Δίας. Πίνακας του Γάλλου ζωγράφου Charles Poerson φιλοτεχνημένος γύρω στα 1652. Βερσαλλίες
8. Η αίθουσα του Ουέστμινστερ Χολ, όπου τοποθετήθηκε το φέρετρο της βασίλισσας Ελισάβετ Β΄, κτίστηκε στα 1097. Το μήκος αυτού του πελώριου παλατιανού (κοσμικού, δηλ. μη θρησκευτικού) κτίσματος που έχει τη μορφή ρωμαϊκής βασιλικής και θυμίζει την Άουλα Παλατίνα – Αίθουσα του Θρόνου στο Τρίερ, είναι 73,20 μ και το πλάτος 20,70 μέτρα. Τα δρύινα δοκάρια της εκπληκτικής στέγης έγιναν στα 1393. Ο χρόνος και οι εποχές, τα γεγονότα και οι εστεμμένοι, τα τσιμπούσια και οι δολοπλοκίες, η μεγαλοπρέπεια και τα δράματα, οι συνέχειες και τα συμφραζόμενα, οι συμπεριφορές και τα ιδεολογήματα γύρω από το φέρετρο, σε καθηλώνουν.
9. H στέγη των 525 χρόνων στο Ουέστμινστερ Χολ, το αρχαιότερο τμήμα του παλατιανού και κοινοβουλευτικού συγκροτήματος.