ΑΠΑΝ - Πολιτιστική Εταιρία ΠΑΝΟΡΑΜΑ

Κατεβαίνοντας προς την Επίδαυρο (χθες βράδυ 7/7 και απόψε 8/7: το Εθνικό Θέατρο ανοίγει το φετινό Φεστιβάλ Επιδαύρου με τον «Ιππόλυτο» του Ευριπίδη σε σκηνοθεσία της Κατερίνας Ευαγγελάτου), αξίζει να κάνετε μία στάση στον δρόμο. Ίσα-ίσα πέντε λεπτά. Μόλις περάσετε τον Ισθμό και βρεθείτε στα Ίσθμια, ακολουθώντας πάντα τον (κακό) κεντρικό ασφαλτόδρομο, θα δείτε στα δεξιά σας μία μεγάλη πινακίδα του ΥΠΠΟΛ, η οποία αναφέρεται στο έργο αποκατάστασης και ανάδειξης τμήματος του Ιουστινιάνειου Τείχους (δες φωτ). Ναι! Πρόκειται για το γνωστό Εξαμίλιον! Παλαιότερα το γνώριζαν όλοι οι φαντάροι που παρουσιάζονταν στην Κόρινθο, γιατί το τροχάδην στα «έξι μιλια» ήταν μία από τις ασκήσεις – και ωιμέ εάν ήταν καλοκαίρι.
Κανονικά, το ένα ρωμαϊκό και πρωτοβυζαντινό μίλι αντιστοιχούσε σε 1.481 μέτρα, άρα, αν πάρουμε την ακριβή μέτρηση, το μήκος αυτού του σημαντικού οχυρωματικού έργου θα έπρεπε να είναι 8.886 μέτρα ή κάπου εκεί. Αλλά εδώ και χρόνια, οι αρχαιολογικές έρευνες έχουν δείξει ότι το Εξαμίλιον από τον Σαρωνικό μέχρι τον Κορινθιακό κόλπο ήταν π. 7.300 μέτρα (δηλαδή, κάτι λιγότερο από 5 ρωμ. μίλια). Το θέμα των μετρήσεων στον αρχαίο, βυζαντινό, μεσαιωνικό, ακόμα και νεότερο κόσμο, είναι χαώδες. Πάντως, η ονομασία «Εξαμίλιον» είχε και ιστορική παράδοση, για αυτό και έμεινε να λέγεται έτσι.Προς Θεού, μην περιμένετε στη σύντομη στάση που θα κάνετε, είτε σήμερα είτε κάποια άλλη μέρα στα νότια του οικισμού της Ισθμίας, να δείτε τα επτά και χιλιόμετρα του γεροχτισμένου τείχους. Ένα μικρό μέρος έχει αποκατασταθεί πρόσφατα σε αυτό το σημείο. Το μήκος του είναι 155 μ., έχει τέσσερις πύργους, που σώζονται μέχρι κάποιο μέτριο ύψος και δίπλα, από την εσωτερική πλευρά, τρέχει ένα μικρό μονοπάτι για να μπορεί να το περπατήσει ο επισκέπτης. Θα ήταν πολύ βοηθητική μία πινακίδα με δυο λόγια για την ιστορία και δυο τρία σχέδια. Γιατί, πολύ κοντά, στα Ίσθμια, υπάρχει και ένα στρατόπεδο με έναν μεγάλο πύργο, όπου διέμενε η φρουρά, ενώ προς την Κόρινθο και τον Κορινθιακό έχουν αποκαλυφθεί κι άλλα τμήματα. Ίσως να μπει αργότερα μια επεξηγηματική πινακίδα. Τώρα, ο περιβάλλων χώρος έχει καθαριστεί και το Εξαμίλιον (πλάτος 2,5-3 μ, ύψος έως και 7 μ) έχει αναδειχθεί για να μας θυμίζει ορισμένες από τις πιο δραματικές φάσεις της ιστορίας της Πελοποννήσου.

Κατ’ αρχήν οικοδομήθηκε ίσως γύρω στα 420-430 και πάντως τον καιρό του Θεοδόσιου Β΄ (βασ. 408-450), την εποχή δηλαδή των μεγάλων Βαρβαρικών Επιδρομών εναντίον των βυζαντινών εδαφών. Ο Αλάριχος Α΄ (βασ. 395-410) με τους Βησιγότθους του είχε ήδη περάσει τον Ισθμό – παρά τις συνθήκες με την Κωνσταντινούπολη – κι είχε αναστατώσει περιοχές της Πελοποννήσου το 395. Οι Ούννοι περίμεναν πάνω από τον Δούναβη πότε θα περνούσαν το ποτάμι. Ο Θεοδόσιος Β΄ ήταν ο αυτοκράτορας που, ακούγοντας τους συμβούλους του, όρθωσε τα διπλά Θεοδοσιανά Τείχη στη χερσαία πλευρά της βυζαντινής πρωτεύουσας. Τμήμα της οχύρωσης της βυζαντινής επικράτειας ήταν και το Εξαμίλιον. Εκατοντάδες δόμοι, έτοιμο οικοδομικό υλικό από τα αχρηστεμένα αρχαία ιερά, κυρίως εκείνο του Ποσειδώνος στα Ίσθμια, χρησιμοποιήθηκαν ξανά για το Τείχος. Σύμφωνα με τον Προκόπιο, τον σύγχρονο του Ιουστινιανού Α΄, ο μέγας κτίστης Ιουστινιανός (527-565) το επιδιόρθωσε. Ματαίως. Τέτοιου είδους οχυρώσεις δεν μπορούν να συγκρατήσουν επιδρομείς ή μετακινούμενους λαούς (ιδίως όταν μπορούν να περάσουν από τις θάλασσες δεξιά κι αριστερά).

Κι όμως. Ύστερα από αχρηστία οκτώ-εννέα αιώνων, μπροστά στην τρομερή απειλή των Οθωμανών Τούρκων (Μεχμέτ Α΄ και Μουράτ Β΄), οι απελπισμένοι δεσπότες του Μυστρά επιδιόρθωσαν το Εξαμίλι στοχεύοντας να συγκρατήσουν τη λαίλαπα. Ματαίως. Εντέλει, στα 1443, ο προτελευταίος δεσπότης του Μυστρά και μελλοντικός αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ΙΑ’ Παλαιολόγος, ανέλαβε την ανοικοδόμησή του. Τρία χρόνια αργότερα το κατέστρεψε ο στρατός του Μουράτ Β΄ (πατέρα του Πορθητή). Η συνέχεια είναι γνωστή. Κι όμως. Κάποια στιγμή, στη διάρκεια της Επανάστασης, πέρασε από τον νου του Υψηλάντη να το ξανακτίσει.
Αξίζει μια στάση λοιπόν στο ανακαινισμένο τμήμα του Τείχους. Κομμάτια της ιστορίας της Πελοποννήσου είναι γραμμένα στο Εξαμίλι.

Αλλά η αφήγηση έχει κι άλλο ένα μέρος. Γιατί σήμερα, 8 Ιουλίου, εκτός από τον άγιο Θεόφιλο γιορτάζει και ο μεγαλομάρτυρας Προκόπιος. Άγιος πολύ αγαπητός στην υστερορωμαϊκή-πρωτοβυζαντινή Παλαιστίνη εφόσον ήταν Μεσανατολίτης, γεννημένος στην Ιερουσαλήμ, κι ήταν ο πρώτος επιφανής Χριστιανός που μαρτύρησε επί Διοκλητιανού (γύρω στα 302-304) στην Καισάρεια Μαρίτιμα, μεγάλο λιμάνι της Επαρχίας «Παλαιστίνη Πρώτη» (σήμερα στα βόρεια παράλια του Ισραήλ, όπου έχουν γίνει σημαντικές ανασκαφές). Πολλοί γονείς βάφτιζαν τα παιδιά τους δίνοντας το όνομα του τοπικού μεγαλόμαρτυρα, ο οποίος είχε διατελέσει δουξ της συριακής Απάμειας (ελληνιστική μεγαλούπολη κοντά στην Αντιόχεια). Ένα από τα αγόρια που πήραν το όνομά του ήταν ο πασίγνωστος ιστορικός της εποχής του Ιουστινιανού, ο Προκόπιος Καισαρείας. Γεννημένος στη μεγάλη λιμανούπολη γύρω στα 500, τον καιρό που ο αυτοκράτορας Αναστάσιος είχε διατάξει να γίνουν έργα για τον καθαρισμό του λιμανιού και την αναβάθμιση των λιμενικών υποδομών, ο Προκόπιος φαίνεται ότι καταγόταν από εύπορη οικογένεια που φρόντισε για την καλή του μόρφωση. Εξυπακούεται: την ελληνική του μόρφωση. Ίσως να πήγε και στη Φιλοσοφική Σχολή της κοντινής Γάζας. Παρότι συνέγραψε τρία έργα και μολονότι έχουν ασχοληθεί με την περίπτωσή του και το έργο του όλοι οι βυζαντινολόγοι ανά τους αιώνες, οι πληροφορίες που διαθέτουμε για το πρόσωπό του είναι ελαχιστότατες.

Με κάποια βεβαιότητα γνωρίζουμε ότι γύρω στα 525-528 έγινε μέλος του επιτελείου του στρατηγού Βελισάριου, στον οποίο ανέθεσε ο Ιουστινιανός Α΄ (527-565) την προστασία του βυζαντινοπερσικού συνόρου, την ανακατάληψη της Βόρειας Αφρικής και την ανακατάληψη της Ιταλίας. Μέχρι πρόσφατα, όλοι οι μελετητές θεωρούσαν ότι ο Προκόπιος συνόδευσε τον Βελισάριο στα μέτωπα με την ιδιότητα του γραμματικού ή και του χρονογράφου – εξάλλου έγραψε το οκτάτομο έργο «Υπέρ των πολέμων» κύρια πηγή της Βυζαντινής Ιστορίας των δεκαετιών του 530 και 540 και σχεδόν μοναδική γραπτή πηγή για περιοχές και πόλεις της Ανατολής και της Αφρικής. Αυτή η εμμονή στη μονοδιάστατη ιδιότητα του Προκόπιου, γραμματικός και σύμβουλος, οφείλεται σε μια γενικότερη αντίληψη περί Ιστορίας, που έβλεπε το παρελθόν σχεδόν αποκλειστικά από τη φιλολογική πλευρά των πραγμάτων. Ο μεγάλος βυζαντινολόγος Χάουαρντ-Τσόνστον ξαναδιάβασε τα τρία έργα. Αφαιρώντας την Ανέκδοτη Ιστορία, που είναι ένας λίβελος εναντίον του άλλοτε αγαπημένου Ιουστινιανού και της αυγούστας Θεοδώρας και του άλλοτε πολυαγαπημένου Βελισάριου και της στρίγγλας συζύγου του, ο μελετητής διαπίστωσε ότι οι περιγραφές μεγάλων τεχνικών έργων στα άλλα δύο συγγράμματα, το Υπέρ των πολέμων και το Περί κτισμάτων δεν είναι γραμμένες από γραμματικό –δεν μπορεί να είναι γνώσεις και εμπειρίες γραμματικού– αλλά έχουν γραφτεί από μηχανικό. Έτσι, με ένα δημοσίευμά του, ο μελετητής άλλαξε το θέσφατο περί Προκόπιου (J. D. Howard-Johnston, ‘The Education and Expertise of Procopius’ AnTard 8, 2000: σελίδες 19–30). Μα είναι τόσο λογικό: ο Καισαρεύς ιστορικός συνόδευσε τον Βελισάριο με την ιδιότητα του μηχανικού, απαραίτητη για κάθε εκστρατεία –ίσως μάλιστα και να ήταν επικεφαλής όλης της τεχνικής μονάδας που ακολουθούσε τον Βελισάριο στη Συρία, τη Μεσοποταμία, την Καρχηδόνα και τη Λιβύη. Το στράτευμα χρειαζόταν γεφύρια, οχυρωμένα στρατόπεδα, λουτρά, αρχηγεία και οι συνοριακές πόλεις, όπως η Έδεσσα-Ούρφα και η Δάρα, χρειάζονταν υδραγωγεία και αντιπλημμυρικά έργα. Με απίστευτες λεπτομέρειες τα περιγράφει ο Προκόπιος, ενώ ο ίδιος είναι αυτός που όταν ξεπέρασε τον θυμό του εναντίον του Ιουστινιανού, έγραψε ένα πολυτιμότατο έργο για τα κτίσματα που έγιναν στην Αυτοκρατορία, είτε ιδρύθηκαν είτε επιδιορθώθηκαν είτε επεκτάθηκαν – όπως το Εξαμίλιον στην είσοδο της Πελοποννήσου.
Στον Προκόπιο χρωστάμε την ακριβέστερη περιγραφή για το κτίσιμο της ιουστινιάνειας Αγίας του Θεού Σοφίας. Αυτό το τρίτο κατά σειρά έργο του, το Περί κτισμάτων που αναφέρεται σε έργα τα οποία έγιναν στα εδάφη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας που αντιστοιχούν σε 38 σύγχρονα κράτη, αποτελεί το μοναδικό σύγγραμμα περί κτισμάτων σε ολόκληρη την ελληνική γραμματεία. Να θυμηθούμε ότι ο Βιτρούβιος, στον οποίο χρωστάμε πάμπολλες γνώσεις περί αρχαιοελληνικής και ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής, ανήκει στη λατινική γραμματεία. Να, αυτά κάνουν οι γιορτές: ανασύρουν χίλια δυο άλλα. Αλλά η 8η Ιουλίου είναι σαν να γιορτάζουν και οι δύο, ο μεγαλομάρτυρας της Καισάρειας της Θαλασσινής και ο γεννημένος στην ίδια πόλη διακόσια χρόνια αργότερα. Μεγάλες φυσιογνωμίες του δικού μας κόσμου.

Μαριάννα Κορομηλά, βυζαντινή πολυλογία ανήμερα των αγίων Προκοπίου και Θεοφίλου
8 Ιουλίου 2023