Με βαθύτατη ανησυχία παρακολουθούμε εδώ και χρόνια την ισλαμιστική τροπή της Τουρκίας. Με αργά βήματα και καίριες κινήσεις, που συχνά εμφανίζονται σαν αθώες, εξυφαίνεται ένα «αόρατο» –αλλά με τον καιρό όλο και πιο έντονα αισθητό– πλέγμα που μεγεθύνεται, πολλαπλασιάζεται, γιγαντώνεται και περισφίγγει ολόκληρη την κοινωνία. Πέρασαν ήδη τρεις δεκαετίες, διανύουμε την τέταρτη, από τότε που πρωτοξεκίνησε στα μουλωχτά αυτή η στροφή προς τον νέο-ισλαμικό συντηρητισμό, την επιστροφή προς τα κακοχωνεμένα πατροπαράδοτα, τα υποτιθέμενα οθωμανικά πρότυπα, την θρησκευτικίζουσα εσωστρέφεια, τον φανατισμό, τον γυρισμό στα τζαμιά και στη νηστεία, την επαναλειτουργία των κατηχητικών και των ισλαμικών σχολείων, τις θλιβερές γυναικείες καμπαρντίνες.
Τώρα πια, στην τρίτη συνεχόμενη πρωθυπουργική θητεία του άκρως επιτυχημένου ισλαμιστή πολιτικού (2002-2013), η χώρα, δέσμια πλέον των εξελίξεων, βρίσκεται σε μία πάρα πολύ κρίσιμη κατάσταση.
Η τουρκική περίπτωση, με τις δικές της εντελώς ξεχωριστές ιδιαιτερότητες, ανήκει σε ένα πολύ ευρύτερο σύγχρονο φαινόμενο, το οποίο απασχολεί κάθε μέρα και παραπάνω όλη την σκεπτόμενη ανθρωπότητα. Ταυτόχρονα, όμως, δεν μπορεί να παραβλέψει κανείς ότι αυτές οι τουρκικές ιδιαιτερότητες, γεωστρατηγικές, οικονομικές, κοινωνικές, εθνοτικές και ιστορικές καθιστούν τη μεγάλη αυτή χώρα μία πολιτική οντότητα διεθνούς εμβέλειας και βαρύνουσας σημασίας.
Ο ‘alla Turca’ νέο-ισλαμισμός επεμβαίνει πλέον παντού. Αλλού κεκαλυμμένα κι αλλού απροκάλυπτα. Σε όλες τις εκφάνσεις του βίου. Μία από τις πιο προκλητικές επεμβάσεις είναι αυτές που σχετίζονται με κορυφαία βυζαντινά μνημεία, τα οποία είχαν χρησιμοποιηθεί επί αιώνες ως τζαμιά, αλλά στη διάρκεια του περασμένου αιώνα είχαν κηρυχτεί διατηρητέα πολιτιστικά μνημεία κι έπαψαν να λειτουργούν ως τεμένη. Ορισμένα, χαρακτηρίστηκαν διατηρητέα αφού προηγουμένως είχαν χάσει τον λειτουργικό τους ρόλο, είτε γιατί είχαν υποστεί σοβαρές κτηριακές ζημιές είτε γιατί είχε συρρικνωθεί στο ελάχιστο η τοπική κοινότητα των πιστών.
Μόλις πριν από έναν μήνα, η τρίτη κατά σειρά βυζαντινή Αγία Σοφία μετατράπηκε ξανά σε τζαμί. Η πρώτη ήταν η Αγία Σοφία της Βιζύης / Vize, στην Ανατολική Θράκη, κτίσμα μοναδικής σπουδαιότητας των τελευταίων δεκαετιών του 9ου αι., το οποίο μάλιστα είχε μόλις αναστηλωθεί ως διατηρητέο μνημείο. Τώρα, εκτός των άλλων, προστέθηκε κι ένας μιναρές που στηρίζεται στην οροφή του παλαιότατου ναού. Να σημειωθεί δε ότι η περιοχή γύρω είναι ακατοίκητη!
Ακολούθησε η ερειπωμένη Αγία Σοφία της Νίκαιας / İznik, στον Νομό της Προύσας (βορειοδυτική Μικρασία). Ένα εντυπωσιακό και ιστορικότατο κτίσμα, το οποίο είχε δυστυχώς ανατινάξει ο ελληνικός στρατός όταν μπήκε θριαμβευτής στην πόλη, τότε λειτουργούσε ακόμα ως τζαμί, κι έκτοτε βρισκόταν σε άθλια κατάσταση. Ανοικοδομήθηκε για να χρησιμοποιηθεί ξανά ως τζαμί.
Και στις αρχές Ιουλίου του 2013, οι πιστοί Μουσουλμάνοι εόρτασαν την αρχή του φετινού του Ραμαζανιού (9/7-7/8, που θα κλείσει με το Σεκέρ Μπαϊράμ 7/8-10/8 ) στην Αγία Σοφία της Τραπεζούντας / Trabzon, στον Ανατολικό Πόντο, στα μέρη απ’ όπου κατάγεται ο πρωθυπουργός της χώρας. Η Αγία Σοφία, κομψοτέχνημα της πρώιμης Παλαιολόγειας εποχής, κατάγραφη με μοναδικής τέχνης και ομορφιάς τοιχογραφίες, είχε αναστηλωθεί το 1964.
Αλλά ακόμα και στην ίδια την Πόλη ο ιουστινιάνειος ναός των αγίων Σεργίου και Βάκχου, που λειτουργούσε ως τέμενος έως τον σεισμό του 1999 (Κιουτσούκ Αγιασόφια Τζαμί), όταν αναστηλώθηκε αποδόθηκε και πάλι στους λιγοστούς πιστούς της φτωχογειτονιάς αντί να κηρυχτεί μνημείο. Κι όχι μόνον αυτό: όλα τα παλαιά οθωμανικά κτίσματα του συγκροτήματος μετατράπηκαν σε εργαστήρια και μαγαζιά θρησκευτικού χαρακτήρα, που ελέγχονται από τα καλά οργανωμένα πλέον σχετικά ιδρύματα.
Όλα αυτά, και άλλα πολλά, συνέβησαν μπροστά στα μάτια μας στη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας –και παρά τις έντονες αντιδράσεις του τουρκικού επιστημονικού κόσμου, ο οποίος αποδείχτηκε ανίσχυρος απέναντι στο νέο και πανίσχυρο κατεστημένο της Γενικής Διεύθυνσης Θρησκευτικών Ιδρυμάτων, αλλά και μιας μεγάλης μερίδας της κοινωνίας που στηρίζει δυναμικά τα όσα συμβολίζει η τόσο προκλητική μαντήλα της πρωθυπουργικής συζύγου (σε ένα κράτος όπου, καλώς ή κακώς, απαγορεύεται η μαντήλα σε δημόσιους χώρους).
Πρέπει εξάπαντος να σημειωθεί ότι ενώ συνεχίζεται ακάθεκτη η επίθεση εναντίον σπουδαίων βυζαντινών μνημείων, την ίδια ώρα ανακαινίζονται από τις τουρκικές αρχές ή τους δήμους δεκάδες νεότεροι χριστιανικοί ναοί, ορθόδοξοι στην πλειονότητα, αλλά και αρμενικοί, που είχαν εγκαταλειφθεί μεταξύ 1915 και 1924. Ίσως είναι νωρίς να ερμηνεύσει κανείς αυτά τα γεγονότα που κατ’ αρχήν μοιάζουν αντιφατικά μεταξύ τους. Εκτός αν. Ναι, εκτός αν η πολυθρύλητη «ανασύσταση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας» οδηγεί σε τέτοιου είδους αποφάσεις: οι βυζαντινοί ναοί γίνονται τζαμιά, ό π ω ς τ ό τ ε, ενώ επαναλειτουργούν (έστω ως πολιτιστικά κέντρα ή μουσεία) οι χώροι λατρείας των μη Μουσουλμάνων, ό π ω ς τ ό τ ε (έστω κι αν καταργήθηκαν τα οθωμανικά μιλλέτ, έστω κι αν εξολοθρεύτηκαν οι χριστιανικοί πληθυσμοί σε ολόκληρη την χώρα εκτός των περιορισμένων ορίων της Κωνσταντινούπολης). Οικουμενισμός αλλά τούρκα. Όχι ό π ω ς τ ό τ ε.
Το περιοδικό The Economist στο τεύχος της 8ης Ιουνίου είχε ένα καταπληκτικό εξώφυλλο (τη ζωγραφιά ενός σουλτάνου του οποίου το πρόσωπο είχε αλλαχτεί με το πρόσωπο του Ερτνογάν, ενώ στο αριστερό του χέρι ο νεόκοπος σουλτάνος βαστά και μία μάσκα από αυτές που χρησιμοποιούνται για προφύλαξη από δηλητηριώδη αέρια – άμεση αναφορά στις αστυνομικές μεθόδους που έκαναν τον Ιούνιο τον γύρο του κόσμου). Το εξώφυλλο με τίτλο ‘Democrat or sultan?’ [Δημοκράτης ή σουλτάνος;] και υπότιτλο ‘Erdogan and the Turkish upheaval’ [Ο Ερντογάν και ο τουρκικός ξεσηκωμός] παρέπεμπε στο κύριο κι εξαιρετικά ενδιαφέρον άρθρο. Αναδημοσιεύουμε και τα δύο.
Και την περασμένη εβδομάδα στο τεύχος της 27ης Ιουλίου δημοσίευσε ένα κατεβατό για την μετατροπή της Αγίας Σοφίας Τραπεζούντος σε τζαμί. Τίτλος: ‘Religion in Turkey. Erasing the Christian past’ [Θρησκεία στην Τουρκία. Σβήνοντας το χριστιανικό παρελθόν]. Θα το βρείτε κι αυτό στα Συνημμένα Αρχεία.
ΤΟΥΡΚΙΑ - The Economist, Δύο άρθρα, Ιούνιος-Ιούλιος, 2013