Με μια εικόνα της αγιά Παρασκευής έφυγε κυνηγημένος από το Αϊβαλί ο Κόντογλου το 22. Ανέστιος και πένης, όπως χιλιάδες άλλοι Μικρασιάτες πρόσφυγες που βρέθηκαν στη Λέσβο. Ήταν είκοσι επτά ετών. Με τη μεσολάβηση της Έλλης Αλεξίου, της Γαλάτειας και του Νίκου Καζαντζάκη, του Βάσου Δασκαλάκη και άλλων ήρθε στην Αθήνα, πεταγμένος κυριολεκτικά σε μια ελλαδική κοινωνία καταρρακωμένη από την κατάληξη της μικρασιατικής περιπέτειας, βαριά πληγωμένη από τον Διχασμό και την Καταστροφή, ανίσχυρη να αντιδράσει, δίχως ελπίδα, δίχως προοπτική.
Το 23, ο Κόντογλου κατέφυγε στο Άγιον Όρος. Μέσα σε «θεϊκό μεθύσι, με καρδιά που καιγότανε, σε έκσταση» βρήκε τον δρόμο του και άνοιξε νέους ορίζοντες για τη γενιά του 30. Το 27, γνώρισε τον Τσαρούχη. Ήταν μόλις δεκαεπτά χρονών, φοιτητής στη Σχολή Καλών Τεχνών. Κοντά στον κυρ Φώτη μελέτησε βυζαντινή τέχνη, από το 30 ως το 34. Ένας καταφρονεμένος ως τότε κόσμος του δόθηκε πλουσιοπάροχα για να εντρυφήσει και να κάνει το μέγα ταξίδι της ζωής του, καλώντας και τους σύγχρονούς του και όλους τους επόμενους να αποδεχτούμε τη συνέχεια του ελληνιστικού κόσμου και να ταξιδέψουμε μαζί του στη βυζαντινή χιλιετία από την κοπτική Αίγυπτο και την υφαντική της (φωτ «Αντιγραφή από κοπτικό μαξιλάρι, Γ.Τ. 1931) έως τα εργαστήρια των αγιογράφων της Πόλης και τα ψαλτήρια όπου ξεροστάλιαζαν οι μεγάλοι μαΐστορες –άλλοτε ψέλνοντας ο ίδιος, καθώς ανακάτευε τα χρώματα κι άλλοτε τραγουδώντας αποσπάσματα από τις αγαπημένες του όπερες.
Πριν από πενήντα χρόνια, στις 13 Ιουλίου του 1965, πέθανε ο Κόντογλου (Αϊβαλί 8/11/1895). Στις 20 Ιουλίου του 1989 πέθανε ο Τσαρούχης (Πειραιάς 13/1/1910). Και ακόμα «Ο φτυχισμένος Κονέκ-Κονέκ, βασιλιάς της Ισπροβάνας, συλλογίζεται το τι είναι ο άνθρωπος» δίχως να μάθουμε ποτέ πού κατέληξε. Το ενεπίγραφο έργο, νωπογραφία του 1932 σε έναν κατάγραφο τοίχο του σπιτιού του Κόντογλου στην Κυψέλη, έχει μεταφερθεί στην Εθνική Πινακοθήκη όπου έχει ξαναστηθεί όλος ο τοίχος. Στα σαραντάχρονα από τον θάνατο του Κόντογλου, ένας άλλος Αϊβαλιώτης ζωγράφος, ο Γιώργος Χατζημιχάλης, εξέδωσε σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων ένα βιβλίο τέχνης και διαλογισμού με τίτλο τον «Κονέκ-Κονέκ ...».
Αυτά, με την ευκαιρία της γιορτής της αγίας Παρασκευής, τον Ιούλιο του 2015. Μισόν αιώνα δίχως Κόντογλου και πάνω από ένα τέταρτο του αιώνα δίχως Τσαρούχη. Άφησαν ανυπολόγιστης αξίας έργο. Το ζήτημα που ανακύπτει πάντα είναι ο τρόπος της αποδοχής και της χρήσης μιας κληρονομιάς.
Μαριάννα Κορομηλά, στην πυρακτωμένη και βαθιά απελπισμένη Ελλάδα, 26/7/ 2015
Εθνική Πινακοθήκη, τοίχος του σπιτιού του Κόντογλου. Αριστερά «Ο φτυχισμένος Κονέκ-Κονέκ, βασιλιάς της Ισπροβάνας …» που τον συντροφεύουν γυμνόστηθες κοπέλες, 1932. Πάνω άγιοι, δίπλα το ζεύγος Κόντογλου και η κόρη, γύρω ξακουστοί κουρσάροι, εξερευνητές, ήρωες και βρακοφόροι.
Αϊβαλί. Το μοναστηράκι της αγιά Παρασκευής στο ρημονήσι όπου μεγάλωσε ο Φώτης κοντά στον ασκητή θείο του.
Έργο του Γιάννη Τσαρούχη επηρεασμένο από τον δάσκαλο Κόντογλου. Μαζί έκαναν και τις ζωγραφιές στον «Αστρολάβο» του Κόντογλου.