ΑΠΑΝ - Πολιτιστική Εταιρία ΠΑΝΟΡΑΜΑ

28 Μαΐου του 1453

Παραμονή της Άλωσης. Οι λίγοι που είχαν απομείνει στη ρημαγμένη πρωτεύουσα είχαν χωριστεί προ καιρού σε δύο στρατόπεδα, τους Ενωτικούς και Ανθενωτικούς, όπου επικρατούσε η παρανοϊκή μισαλλοδοξία. Οι Ανθενωτικοί είχαν λοιδορήσει, κυνηγήσει, απειλήσει και εντέλει αποπέμψει από την Πόλη τους κορυφαίους Ενωτικούς. Και μόνον όταν όλοι κατάλαβαν ότι έφτασε το τέλος, επέτρεψαν στον (μιαρό) αυτοκράτορα Κωνσταντίνο ΙΑ΄ να λειτουργηθεί στην Αγία Σοφία και να μεταλάβει των αχράντων μυστηρίων. Ήταν κι αυτός ένας από εκείνους που είχε αποδεχτεί τις επιλογές του αδελφού του και προκατόχου του, Ιωάννη Η΄ του Παλαιολόγου, ο οποίος είχε μεταβεί αυτοπροσώπως στην Ιταλία, για τη Σύνοδο της Φερράρας-Φλωρεντίας το 1437-1439. Είχε προηγηθεί (το 1430) η κατάληψη της Θεσσαλονίκης, αλλά και των Ιωαννίνων, από τους Οθωμανούς. Ο Ιωάννης δεν ήταν μόνος στη Σύνοδο. Τον συνόδευαν επτακόσιες πολλά μορφωμένες προσωπικότητες, μεταξύ των οποίων ο Πατριάρχης Ιωσήφ Β΄, αντιπρόσωποι όλων των ορθοδόξων πατριαρχείων και εκκλησιών, και ο Γεώργιος Γεννάδιος Σχολάριος. Ο Σχολάριος, όπως και πάρα πολλοί άλλοι, ήταν υπέρ της Ένωσης των Εκκλησιών, αλλά μετά την αποτυχία της Συνόδου και την ήττα των δυτικών δυνάμεων στη Σταυροφορία του 1444 (στη μάχη της Βάρνας, όπου οι Οθωμανοί κατατρόπωσαν τους 30.000 μαχητές), άλλαξε στρατόπεδο και διαδέχτηκε τον Μάρκο Ευγενικό στην ηγεσία των πολέμιων της Ένωσης.

Πέντε μήνες πριν από την Άλωση, μόλις ο Μονεμβασιώτης λόγιος και πρώην Αρχιεπίσκοπος Κιέβου Ισίδωρος (που είχε γίνει στο μεταξύ λεγάτος του Πάπα στη Μόσχα, όταν εκδιώχτηκε από την Πόλη για τις ενωτικές του πεποιθήσεις) ανακοινώσε μετά τη Λειτουργία στην Αγία Σοφία την Ένωση, ο Σχολάριος κλείστηκε στο κελί του και ανάρτησε στη θύρα διάγγελμα, στο οποίο ορκιζόταν ενώπιον του Κυρίου ότι προτιμούσε να πεθάνει παρά να προδώσει την ορθόδοξη πίστη. Θεωρούσε ότι η Ένωση είναι έργο του Διαβόλου και ότι προμήνυε την πτώση εκείνων οι οποίοι γυρίζουν την πλάτη τους στο Θεό. Αυτά έγιναν τον Δεκέμβριο του 1452.

Τον Φεβρουάριο του 1453, ξεκίνησαν από την Αδριανούπολη τα πρώτα στρατεύματα, ενώ ο σουλτάνος Μεχμέτ Β΄ ο Πορθητής έφτασε έξω από τα τείχη της Πόλης στις 5 Απριλίου. Η τραγωδία του εμφύλιου σπαραγμού εντός των τειχών, όπου μεταξύ των υπερασπιστών ήταν και Βενετοί και Γενοβέζοι και μερικοί άλλοι Δυτικοί, δεν σίγασε παρά μόνον την παραμονή της Άλωσης. Τη νύχτα ξανάνοιξε η κλειστή μέχρι τότε Αγία Σοφία. Εκεί έγινε η τελευταία Λειτουργία. Πατριάρχης δεν υπήρχε. Είχε διωχτεί ως Ενωτικός το 1450 και είχε καταφύγει στη Ρώμη, όπου πέθανε το 1451. Ο τελευταίος αυτοκράτορας σήκωσε μονάχος το βάρος μιας χιλιόχρονης ιστορίας.

Και σημασία δεν έχει αν εκ των υστέρων θεωρεί κανείς ότι είχαν δίκιο ή άδικο οι Ανθενωτικοί ή οι Ενωτικοί. Σημασία έχει ο τρόπος με τον οποίο εκφράστηκε αυτή η κρισιμότατη πνευματική και πολιτική διαφωνία. Το μίσος που καλλιεργήθηκε, η δημαγωγία που παρέσυρε τα πλήθη, το χέρι που έκλεισε τις θύρες της Αγίας Σοφίας. Μια κοινωνία διαλυμένη που πίστευε στον τιμωρό Θεό και στον Πορθητή, που θα εκτελούσε την τιμωρία. Σημασία έχει ότι κάποιοι –πολλοί– ανάμεσά μας, ακόμα υποστηρίζουν και φροντίζουν να διαδίδουν με τη δέουσα βεβαιότητα και μυστικοπάθεια ότι ο Γενοβέζος εθελοντής Ιουστινιάνης, στον οποίο ο Παλαιολόγος ανέθεσε την άμυνα της Πόλης, ήταν αυτός που άνοιξε την Κερκόπορτα. Όμως η πυλίδα ήταν προ καιρού ανοιχτή. Η διχόνοια, το μίσος, η παραφροσύνη την είχαν αφήσει ορθάνοιχτη. «Εάν μισούνται ανάμεσό τους δεν τους πρέπει ελευθεριά» γράφει ο Σολωμός στον Εθνικό Ύμνο για να ξορκίσει τη Διχόνοια μεταξύ των αγωνιστών του ’21.

Παραμονή της Άλωσης, 564 χρόνια μετά. Κοινωνική κατάπτωση, ψυχική εξαθλίωση, βάρβαρα λόγια, ζόφος. Πόσο θλιβεροί και επικίνδυνοι είναι αυτοί που πυροδοτούν το μίσος και οπλίζουν το χέρι των εγκληματιών; Μπουρινιασμένος καιρός – μαύρες σκέψεις, οργή, πίκρα, η παραλυσία του σκεπτόμενου τμήματος της κοινωνίας μας. Και οι αθλιότητες πέφτουν ασταμάτητα σαν τη βροχή. Θα τα ξεχάσουμε όλα μόλις βγει ο ήλιος. Όπως πάντα. Έστω και υπό το βάρος μιας δολοφονικής πράξης εναντίον ενός πρώην πρωθυπουργού. Αλλά η άλωση μοιάζει να αργεί, ακόμα και την παραμονή. Εξάλλου, κάποιος «άλλος» θα ανοίξει την Κερκόπορτα. «Όπως πάντα, κάποιος άλλος» θα πουν πολλοί.

Μαριάννα Κορομηλά, 28 Μαΐου 2017

Στις φωτογραφίες:

Ο Ιωάννης Η΄ ο Παλαιολόγος, λεπτομ. από το μεγαλειώδες έργο «Η πομπή των Μάγων» του Benozzo Gozzoli στο Palazzo Medici Ricardi (το Παλάτι των Μεδίκων στη Φλωρεντία), το 1459-1460. Πιστεύεται ότι ο μεσαίος Μάγος (στις δύο πρώτες φωτ) είναι ο προτελευταίος Βυζαντινός αυτοκράτορας (βασίλευσε από το 1425 έως το 1448), ο οποίος είχε πάει στη Φλωρεντία το 1439 για τη Σύνοδο. Ο αδελφός του, ο Κωνσταντίνος ΙΑ΄, στέφθηκε αυτοκράτορας στον Μυστρά στις 6 Ιαν. του 1449 (ίσως για να αποφύγει την στέψη από τον Ενωτικό Πατριάρχη Γρηγόριο Γ΄ (σε τέτοιο σημείο είχαν φτάσει τα πράγματα) και έφτασε με ένα καταλανικό πλοίο στην Πόλη τον Μάρτιο.

Από την ίδια τοιχογραφία, ο ηλικιωμένος Μάγος με τη μακριά λευκή γενειάδα πιστεύεται ότι εικονίζει τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Ιωσήφ Β΄ (1416-1439), ο οποίος πέθανε στη Φλωρεντία ενώ διαρκούσε η Σύνοδος, αλλά άφησε γραπτή δήλωση ότι ήταν σύμφωνος με την Ένωση. Σύμφωνος, όπως και όλοι οι άλλοι Ορθόδοξοι, με εξαίρεση τον Μάρκο Ευγενικό.

Λεπτομέρεια από την «Πομπή των Μάγων»: Μέλη της οικογένειας των Μεδίκων κι ανάμεσά τους ο ίδιος ο ζωγράφος, ο Μπενότζο Γκοτζόλι (γραμμένο το όνομά του στον κόκκινο σκούφο του). Δυστυχώς, δεν φαίνεται να ζωγράφισε σε αυτή την πολυπρόσωπη τοιχογραφία τον διάσημο πλατωνικό Γεώργιο Γεμιστό Πλήθωνα, που ενθουσίασε τους αναγεννησιακούς της Φλωρεντίας. Αμέσως μετά, ιδρύθηκε η Πλατωνική Ακαδημία.

Κι άλλη λεπτομ. από το ίδιο έργο: Φορτωμένες καμήλες κι άλλα υποζύγια δίνουν μια εικόνα της πλούσιας Ανατολής, όπου τοποθετείται «Η πομπή των Μάγων». Εκείνη την εποχή (1459-60), οι Φλωρεντίνοι Ατζαγιόλοι έχαναν ότι είχαν και δεν είχαν στα ελληνικά εδάφη: την Αττικοβοιωτία και το πλουτοφόρο πρακτορείο τους στο Χλεμούτσι (στη Δυτική Πελοπόννησο), ενώ ο Πορθητής είχε μόλις πάρει τον Μυστρά και είχε προσκυνήσει στο σημαντικότερο μνημείο της επικράτειάς του, τον Παρθενώνα.

Με υψωμένη την σπάθα ο τελευταίος αυτοκράτορας πολεμάει στην Πύλη του Αγίου Ρωμανού. Έργο του Θεόφιλου (καμωμένο το 1932) στο Μουσείο Θεόφιλου στη Μυτιλήνη.