Αγία Μαρίνα Φιλιππουπόλεως / Sveta Marina, Staria Grad Plovdiv
Η παλαιά Φιλιππούπολη (οθωμανική Φιλίμπε, βουλγαρική Πλόβντιβ), απλωμένη σε τρεις λόφους πάνω από τη σύγχρονη πόλη –τη δεύτερη μεγαλύτερη της Βουλγαρίας μετά τη Σόφια– είναι ολόκληρη ένα οικιστικό και αρχιτεκτονικό μουσείο εξαιρετικά καλά διατηρημένο και πολύ ζωντανό. Στην αλλοτινή πρωτεύουσα του βόρειου θρακικού ελληνισμού ο μητροπολιτικός ναός, αφιερωμένος στην αγία Μαρίνα, είναι ένα θαυμάσιο μνημείο χτισμένο και ξαναχτισμένο πολλές φορές στη χαμηλή πλαγιά ενός από τους τρεις λόφους, ακριβώς πίσω από την σκηνή του ελληνορωμαϊκού Θεάτρου. Στο πέρασμα του χρόνου όλες οι αρχαιότητες, ακόμα και τα βυζαντινά μνημεία, είχαν σκεπαστεί. Χάρη στις ανασκαφές των τελευταίων δεκαετιών αποκαλύπτεται σταδιακά η προοθωμανική πόλη, αλλά είναι δύσκολο να ανασκάψει κανείς έναν τόπο με συνεχή κατοίκηση από το 341/40 π.Χ., όταν ο Φίλιππος Β΄ της Μακεδονίας τόλμησε να ιδρύσει στις όχθες του Άνω Έβρου την πιο απομακρυσμένη από τη θάλασσα πόλη του ελληνικού κόσμου. Ακολούθησαν οι δεκάδες Αλεξάνδρειες, οι Σελεύκειες, οι Απάμειες, στα βάθη της Ασίας και μέχρι τον Ινδικό Καύκασο.
Εδώ και μήνες, στο Αρχείο της Πολιτιστικής Εταιρείας Πανόραμα (apan.gr) επεξεργαζόμαστε το πλούσιο υλικό που διαθέτουμε από τη Βουλγαρία. Εξάλλου, η ιστορική Θράκη είναι ένα από τα κυριότερα θέματα των ενδιαφερόντων μας. Και το βόρειο τμήμα της –αυτό που αποκόπηκε πρώτο από τον ενιαίο θρακικό χώρο το 1878 και αποτέλεσε μία υποτιθέμενη ημιαυτόνομη επαρχία με την ονομασία «Ανατολική Ρωμυλία», για να καλυφθεί η διχοτόμηση της Θράκης, ώσπου να το προσαρτήσει πραξικοπηματικά το 1885 το Πριγκιπάτο της Βουλγαρίας – είναι το πιο άγνωστο, το πιο λησμονημένο τμήμα του εκτός ελλαδικών συνόρων ελληνισμού. Από τη Βόρεια Θράκη άρχισε ο διωγμός από τις αρχαίες εστίες και η προσφυγοποίηση εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων. Για αυτό, τεκμηριώνοντας το υλικό που συγκεντρώνουμε τριάντα πέντε χρόνια τώρα, είναι αδύνατο να αποφύγουμε τη συγκίνηση. Ιερά πράγματα. Κακοποιημένα. Λεηλατημένα. Πυρπολημένα. Στοιχεία διαστρεβλωμένα. Ξυσμένες ελληνικές επιγραφές. Κακογραμμένες βουλγαρικές εκεί που έμεινε η μουντζούρα …
Οι διώξεις κορυφώθηκαν τον Ιούλιο του 1906. Οι βανδαλισμοί που άρχισαν από τη Φιλιππούπολη επεκτάθηκαν στη Στενήμαχο, στη Σωζόπολη, στην Ιάμπολη, στη Μεσημβρία... Η μαυροθαλασσίτικη Αγχίαλος αφανίστηκε. Στις 16 Ιουλίου το πλήθος όρμησε στην Αγία Μαρίνα, τον μητροπολιτικό ναό της Φιλιππούπολης. Η φρουρά που έσπευσε απέτρεψε την ολική καταστροφή. Παραμονή της γιορτής της. Μια επιγραφή, που ξηλώθηκε, ανέφερε την εκ βάθρων οικοδόμησή της το 1561. Μια δεύτερη φορά ξαναχτίστηκε στα μέσα του 18ου αιώνα και εγκαινιάστηκε το 1783. Και μια τρίτη φορά το 1851. Μετά την επιδρομή του 1906, οι αποφάσεις που είχαν ήδη ληφθεί μπήκαν σε εφαρμογή. Καταλύθηκαν οι ελληνικές κοινότητες, δημεύτηκαν οι εκκλησίες και τα σχολεία, κόσμος απειλήθηκε και υποχρεώθηκε να πάρει τον δρόμο της προσφυγιάς. Η Αγία Μαρίνα πέρασε στη δικαιοδοσία της Βουλγαρικής Εξαρχίας, αργότερα Πατριαρχείο Σόφιας, αλλά έχασε τον δικό της κόσμο, τις ισχυρές συντεχνίες, τους δημογέροντες, τους ξυλέμπορους και τους βιομήχανους των υφαντουργικών προϊόντων, τους οινοποιούς, τους καπνεμπόρους, τους επιστήμονες, τις καλοκυράδες. Τα πάντα μαράζωσαν, η ζωή συρρικνώθηκε, ο εθνικισμός κατέτρωγε το παρελθόν και ανέκοπτε το μέλλον.
Οι Βαλκανικοί και ο Μεγάλος Πόλεμος όξυναν τις ελληνοβουλγαρικές σχέσεις, οι Έλληνες που απόμειναν υποχρεώθηκαν να εκβουλγαρίσουν τα επίθετά τους, έγινε και η Ανταλλαγή Πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Βουλγαρίας, ακολούθησε η φοβερή περίοδος της δεύτερης βουλγαρικής Κατοχής της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, πολλές οι πληγές, ώσπου έφτασε ο «υπαρκτός σοσιαλισμός», ένα καθεστώς τρόμου. Βουβαμάρα. Καμιά δεκαριά ηλικιωμένοι τολμούσαν να περάσουν το κατώφλι της Αγίας Μαρίνας. Στο μισοσκόταδο άκουγες κάποιον να ψιθυρίζει μια προσευχή, αλλά πρόσωπο δεν έβλεπες. Μόνο το πανύψηλο καμπαναριό που κινδύνευε να καταρρεύσει, μία κατασκευή 17 μέτρα ύψος από ξύλο βαλανιδιάς, μοναδικό μνημείο στο είδος του, συντηρήθηκε το 1953.
Πέρασε σχεδόν μισός αιώνας ώσπου να αλλάξουν τα πράγματα. Αλλά, βέβαια, η ανακαίνιση της Αγίας Μαρίνας δεν ήταν στις πρώτες προτεραιότητες. Μόλις το 2011 έγινε (δυστυχώς) η ριζική ανακαίνιση. Οι δέκα από τις 11 φωτογραφίες εδώ είναι του 1993 και 1994 από το πολύτιμο αρχείο μας. Το εκκλησιαστικό συγκρότημα είχε ακόμα τα χάλια του, αλλά διατηρούσε την ιστορικότητά του. Και τα θαυμάσια ξυλόγλυπτα, έργα του 1820-30, ήταν σε καλή κατάσταση.
Θα είχαμε πολλές Αγίες Μαρίνες να παρουσιάσουμε σήμερα. Αλλά εκείνη της Φιλιππούπολης περιμένει κάποιος να τη θυμηθεί ανήμερα της εορτής της. Στη μνήμη όσων πόνεσαν τον χαμό της Βόρειας Θράκης. Στη μνήμη όσων κατάλαβαν τι επρόκειτο να ακολουθήσει και αγωνίστηκαν ματαίως.
17 Ιουλίου 2017
https://www.apan.gr/gr/component/k2/item/1589-stin-palaia-filippoupoli#sigProIdf15a57f03b