ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΕΣ και ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΑΡΙΟΙ
Η 14η Φεβρουαρίου είναι ημέρα αφιερωμένη στις βιβλιοθήκες, τους βιβλιοθηκάριους και τους φίλους των βιβλιοθηκών, με άλλα λόγια είναι η γιορτή του βιβλίου με τον τρόπο που αποφασίστηκε πριν από τέσσερις χιλιάδες χρόνια να φυλάσσεται (πήλινες πινακίδες στα ασσυριακά αρχεία και «Έπος του Γκιλγκαμές»). Ο μακρύς δρόμος περνάει, βεβαίως, και από την Κίνα του 6ου π.Χ. αιώνα (όπου ο φιλόσοφος Λαόζι, ο «γέρο μαΐστορας», οργάνωσε τα αρχεία της αυλής των Ζου), για να φτάσει στη μεγαλύτερη και καλύτερα οργανωμένη βιβλιοθήκη του αρχαίου κόσμου, που ίδρυσε στην Αλεξάνδρεια ο Πτολεμαίος Α΄ ο Σωτήρ (βασ. 305-283/2), γενάρχης της μακεδονικής δυναστείας των Πτολεμαίων της Αιγύπτου. Χιλιάδες έργα της ελληνικής γραμματείας αντιγράφηκαν στον επεξεργασμένο πάπυρο, αλλά έναν αιώνα αργότερα οι Πτολεμαίοι απαγόρευσαν την εξαγωγή του παπύρου, μονοπωλώντας έτσι την κυριότερη γραφική ύλη.
Η ελληνιστική Πέργαμος αντέδρασε. Φαίνεται ότι ιδρυτής της περγαμηνής βιβλιοθήκης ήταν ο Άτταλος Α΄ (241-197), κι ότι την επεξέτεινε ο διάδοχός του Ευμένης Β΄, ο οποίος έκτισε ένα μεγάλο κτήριο στη Β πλευρά της ακρόπολης (φωτ). Στον μεγάλο αυτόν ηγεμόνα οφείλεται η απόφαση να προωθήσει την παραγωγή περγαμηνής, με την οποία θα υποκαθιστούσε τον πάπυρο. Έκτοτε, διαδόθηκε η χρήση της περγαμηνής, που παρασκευάζεται από δέρμα μόσχου, προβάτου ή κατσίκας. Ο πρώτος γνωστός βιβλιοθηκάριος της Περγάμου ήταν ο Κράτης ο Μαλλώτης (2ος π.Χ. αι.), στωικός φιλόσοφος από τη Μάλλο της Κιλικίας. Ήταν ένας από τους σημαντικότερους γραμματικούς της εποχής του και είναι ο κατασκευαστής της υδρογείου σφαίρας. Άλλος γνωστός βιβλιοθηκάριος στη Βιβλιοθήκη της Περγάμου (εφόσον σήμερα είναι η ημέρα που τους τιμούμε) ήταν ο φιλόσοφος Αθηνόδωρος ο Σάνδωνος ή Κανανίτης (αρχές 1ου π.Χ. αι.). Αυτοί κι άλλοι πολλοί βιβλιοθηκάριοι συγκρότησαν τους «Πίνακες», τον κατάλογο των περίπου 200.000 τόμων, σύμφωνα με το πρότυπο της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας, το περίφημο Μουσείον.
Από τα σωζόμενα κτήρια αρχαίων βιβλιοθηκών τα γνωστότερα είναι η Βιβλιοθήκη του Αδριανού στην Αθήνα, γνωστή και ως «Πανεπιστήμιον Αθηνών», στο Μοναστηράκι (φωτ), και η αναστηλωμένη σήμερα Βιβλιοθήκη του Κέλσου στην Έφεσο της Μικρασίας (φωτ). Θεμελιώθηκε το 114 μ.Χ. κι ολοκληρώθηκε το 117. Την ίδρυσε ο Ρωμαίος γερουσιαστής Κέλσος για να στεγάσει όχι μόνον τα χιλιάδες βιβλία που διέθετε η μητρόπολις της Ασίας (πρωτεύουσα της Επαρχίας Ασίας), αλλά και το μαυσωλείο του.
Ένας από τους γνωστότερους αρχαίους συλλέκτες βιβλίων ήταν ο Απελλικών (1ος π.Χ. αι.), πλούσιος κύριος από την ιωνική Τέω, Αθηναίος πολίτης αργότερα, ο οποίος είχε τόσο πάθος, ώστε έκλεβε βιβλία για να εμπλουτίσει τη βιβλιοθήκη του!
Από τις σπουδαίες βυζαντινές βιβλιοθήκες, όπου λειτουργούσαν και τα σκριπτόρια (εργαστήρια παραγωγής χειρογράφων), οι πλουσιότερες σωζόμενες βρίσκονται στη Μονή του Σινά, σε πολλά μοναστήρια της μοναστικής πολιτείας του Αγίου Όρους, στη Μονή του Ιωάννη του Θεολόγου στην Πάτμο, ενώ εκατοντάδες βυζαντινοί κώδικες και εικονογραφημένα χειρόγραφα φυλάσσονται στις μεγαλύτερες βιβλιοθήκες του κόσμου. Για το «Ψαλτήρι του Θεόδωρου», που ολοκλήρωσε ο πρεσβύτερος Θεόδωρος της Μονής Στουδίου, το σημαντικότερο πνευματικό κέντρο της Κωνσταντινούπολης, τον Φεβρουάριο του 1066 (δηλαδή ακριβώς πριν από 952 χρόνια) και περιλαμβάνει 440 θαυμάσιες μικρογραφίες (φωτ), θα μιλήσουμε συντόμως. Προς το παρόν να πούμε ότι φυλάσσεται στη Βοδληιανή Βιβλιοθήκη στην Οξφόρδη (Bodleian Library).
Παράλληλα, λειτουργούσαν και τα ξακουστά εργαστήρια στις μεγάλες –μοναστηριακές κυρίως-- βιβλιοθήκες της Δύσης (δες και «Το όνομα του Ρόδου»), καθώς και στον ισλαμικό κόσμο.
Πόλεμοι, σεισμοί, πυρκαγιές και πυρπολήσεις, καταιγίδες, πλημμύρες, βανδαλισμοί, κλοπές, ακραίοι φανατισμοί, καθώς και βαθειά άγνοια πολλές φορές των ίδιων των ιδιοκτητών είναι οι κυριότερες αιτίες της καταστροφής των αρχαίων, μεσαιωνικών και νεότερων βιβλιοθηκών.
Οι ιδέες της ουμανιστικής φιλοσοφίας, σχετικά με την έννοια της προσφοράς στα κοινά, είχαν αποτυπωθεί στη συνείδηση όσων υπηρέτησαν την ανθρωπιστική ιδέα κατά την Αναγέννηση και ιδίως όσων καταπιάστηκαν με τη συγκρότηση σημαντικών συλλογών βιβλίων και καλλιέργησαν τη βιβλιοφιλία.
Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα αποτελεί η χειρονομία του Thomas Bodley, μιας προσωπικότητας που σηματοδοτεί την αφετηρία του χρονικού της πανεπιστημιακής βιβλιοθήκης της Οξφόρδης, της Βοδληιανής / Bodleian Library, Oxford (φωτογραφίες). Τον Φεβρουάριο του 1598 ο Thomas Bodley έστειλε επιστολή στον αντιπρύτανη δηλώνοντας την πρόθεσή του να αναλάβει εξολοκλήρου την στήριξη της πανεπιστημιακής βιβλιοθήκης, προσφέροντας την περιουσία του και την προσωπική του συλλογή. Ιδιαίτερα πλούσια είναι η συλλογή ελληνικών χειρογράφων της Βοδληιανής, ουσιαστικά η πλουσιότερη της Αγγλίας. Το κύριο σώμα της αποτελείται από 244 κώδικες, που ανήκαν στη συλλογή του Francesco Barozzi (1537-1604), εγκατεστημένου στα Χανιά της Κρήτης. Με τις μαθηματικές και φιλοσοφικές γνώσεις που απέκτησε ασχολήθηκε συστηματικά με την πορεία της επιστημονικής σκέψης, όπως προβάλλεται μέσα από τα αρχαία ελληνικά και λατινικά συγγράμματα.
Στο υπόγειο της βόρειας πλευράς της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης (που στεγάζεται στη Μονή της Αγίας Τριάδας στη Χάλκη των Πριγκιποννήσων) φυλάσσονται περίπου 90.000 τόμοι της ιστορικής βιβλιοθήκης, κυρίως βιβλία του 18ου και 19ου αι. αλλά και παλαίτυπα του 16ου αιώνα. Εμπνευστής και ιδρυτής της βιβλιοθήκης ήταν ο Οικουμενικός Πατριάρχης Μητροφάνης Γ' (1520-1580), ο οποίος δώρισε στη βιβλιοθήκη βιβλία και 300 σπάνια χειρόγραφα. Σταδιακά, οι συλλογές της αποκαλούμενης και «Δεύτερης Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης» εμπλουτίστηκαν με αγορές από το Οικουμενικό Πατριαρχείο και δωρεές αδελφών εκκλησιών, εκκλησιαστικών ιδρυμάτων, κληρικών και λαϊκών. Πατριάρχες, μητροπολίτες, σχολάρχες και καθηγητές της Θεολογικής Σχολής κληροδοτούσαν κατά παράδοση την προσωπική βιβλιοθήκη τους στη Βιβλιοθήκη της Σχολής. Μεταξύ αυτών ο Πατριάρχης Μάξιμος Ε' (1897-1972), ο Μητροπολίτης Θυατείρων Γερμανός (1872-1951), ο Μητροπολίτης Σάρδεων Μάξιμος (1914-1986) και ο Μητροπολίτης Σταυρουπόλεως Μάξιμος (1919-1991), ο τελευταίος σχολάρχης της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης.
Σκοπός του νέου ηγουμένου της Μονής και Μητροπολίτη Προύσας κ. Ελπιδοφόρου είναι να οργανωθεί η Βιβλιοθήκη σύμφωνα με τα σύγχρονα διεθνή βιβλιοθηκονομικά πρότυπα και να αποτελέσει κέντρο έρευνας τόσο για ζητήματα θεολογικά όσο και για την ιστορία της Ορθοδοξίας. Οι εργασίες υποδομής προχωρούν με μεθοδικότητα. Ομάδα της Πολιτιστικής Ετ. Πανόραμα επισκέφθηκε τη Βιβλιοθήκη πριν από μία εβδομάδα (στις 6/2/2018, ανήμερα της εορτής του βιβλιόφιλου Πατριάρχη του 9ου αι. του Ιερού Φωτίου, συγγραφέα της περίφημης «Μυριοβίβλου»).
Σήμερα, η μεγαλύτερη βιβλιοθήκη στον κόσμο είναι η Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου με τρία πελώρια κτήρια στην πρωτεύουσα των ΗΠΑ Ουάσιγκτον και άλλα περιφερειακά. Περιλαμβάνει πάνω από 32 εκατομμύρια καταλογογραφημένα βιβλία σε 470 γλώσσες και πάνω από 62 εκ. χειρόγραφα.
Κλείνοντας αυτό το μικρό αφιέρωμα, να πούμε ότι περιμένουμε με μεγάλη λαχτάρα να ανοίξει η Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος στο νέο της κτήριο στο Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος και παρακολουθούμε βήμα το βήμα τις καθημερινές ενημερώσεις για την εξέλιξη της μετεγκατάστασης (φωτογραφίες).
Κι ακόμα, να ευχαριστήσουμε τους καλούς βιβλιοθηκάριους της υφηλίου. Όλους εκείνους που, βουτηγμένοι στα βιβλία, ξεφυλλίζουν, φυλλομετρούν, μελετούν, καταγράφουν, ταξινομούν, ταυτίζουν, ελέγχουν, ξεσκονίζουν, τον πλούτο της ανθρώπινης σκέψης και καλλιτεχνικής έκφρασης και ανοίγουν τον δρόμο στους διψασμένους. Η ψηφιοποίηση αυτού του αμέτρητου κι αμύθητου πλούτου φέρνει πιο κοντά την ανθρωπότητα στο βιβλίο και διευκολύνει αφάνταστα τη διαδικασία της γνώσης. Αλλά το ίδιο το βιβλίο, ένα σύνθετο έργο για το οποίο εργάστηκαν πάμπολλοι επαγγελματίες, θα κρατάει πάντα την απέραντη γοητεία του. Ακόμα κι αν εκλείψουν τα βιβλιοπωλεία θα υπάρχουν πάντα οι βιβλιοθήκες, οι βιβλιοθηκάριοι, οι βιβλιόφιλοι και οι βιβλιοθηκόφιλοι. Σπολλάτη!
>>>> Προτείνουμε το συναρπαστικό βιβλίο του Λουτσιάνο Κάνφορα, «Η χαμένη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας» (εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2000)
>>>>>>>> Οι τρεις τελευταίες φωτ είναι από τη Μογγολία, όπου σε τακτά διαστήματα μια βακτριανή καμήλα πηγαίνει βιβλία στα παιδάκια της στέπας. Τα τελευταία 25 χρόνια, η καμήλα-βιβλιοθήκη έχει κάνει περίπου 150.000 χιλιόμετρα.
https://www.apan.gr/gr/component/k2/item/1652-imera-bibliothikon#sigProIde9d47e952a